Քրիստինե Աղալարյան

Ախալքալաքի շրջանի Բեժանո գյուղը հայտնի է գազարի մշակությամբ: Ջավախքցիներն ասում են՝ ամենահամով գազարը հենց այստեղ է աճում: Միայն թե գազարը ջավախքցիները «փուրչուլուղ» են անվանում: Գյուղացիներն ասում են՝ «փուրչուլուղ» բառը իրենց նախնիներն են բերել Արևմտյան Հայաստանից: 

Բեժանոյի ներկայիս բնակիչների նախնիները 1830-ականներին եկել են Էրզրումի վիլայեթի գյուղերից և Վանից: Գյուղի բնակչությունը տարեցտարի աճել է: Վրաստանի մարդահամարի 2002թ. տվյալներով այժմ Բեժանոն 1000 բնակիչ ունի:

1899թ. տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժի էպիկենտրոնը հենց այս գյուղն է եղել: Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը, վկայակոչելով «Մշակ» պարբերականը, իր «Ջավախք» աշխատության մեջ նշում է, որ երկրաշարժի հետևանքով 122 տնից մնացել է միայն 6-ը, 89-ը ամբողջությամբ քանդվել է, 26-ը՝ մասամբ:

«Մշակը» հետագայում արձանագրել է, որ երկրաշարժից տուժածներին օգնություն ցույց տվող կոմիտեի ջանքերով 1902թ. Բեժանոյում կառուցվել է 600 ռուբլի արժողությամբ 10 տուն: Գյուղը հետզհետե վերականգնվել է, հիմնականում՝ սեփական ջանքերով:  

Նաիրա Մելտոնյանը գյուղի դպրոցում մաթեմատիկա և քիմիա է դասավանդում: Ասում է՝ գյուղից արտագաղթ գրեթե չկա, դպրոցի աշակերտների թիվն էլ կայուն 150-ի սահմաններում է: Գյուղացիները զբաղվում են գազարի, կարտոֆիլի և բազկի մշակությամբ, նաեւ՝ անասնապահությամբ:  

Գազարի մշակության նախապատմությունը Բեժանոյում սկսվում է ագրոնոմ Պերճանունից, ով գյուղ է այցելել և ուսումնասիրել հողերը: Նա տեղացիներին խորհուրդ է տվել գազար մշակել, քանի որ հողը և բնակլիմայական պայմանները գազարի համար բարենպաստ են: Ժողովուրդն այդպես սկսել է գազար մշակել:

Տարեցտարի գազարի արտերը շատացել են: Մշակած գազարը խորհրդային տարիներին բեժանոցիները կարողացել են իրացնել Վրաստանի, Հայաստանի և Ռուսաստանի շուկաներում: Փլուզումից հետո գազարի իրացումը դժվարացել է, սակայն շուտով դա էլ է կարգավորվել: Հիմա գյուղացիները գազարն իրացնում են Թբիլիսիում, Քութաիսում և Բաթումում:

Գազար մշակելը հեշտ չէ տեղացիների համար, քանի որ որևէ տեխնիկա գյուղում չկա: «Ժողովուրդն ինչ-որ ստեղծել է, իր ուժերով է ստեղծել: Ոչ մի օգնություն որևէ տեղից չկա, որ ժողովուրդը մի տեղից օգտվի, մշակման պրոցեսը հեշտանա: Պետությունն էլ երևի չի էլ մտածում, որ հեշտացնի »,-ասում է Նաիրա Մելտոնյանը:

Բեժանոցիները նկատել են, որ շրջանի վրացական գյուղերում կան գազար ցանելու և հանելու մեքենաներ: Պետությունն աջակցել է և տեխնոպարկեր ստեղծել նրանց համար: Տեխնիկայի դարում Բեժանոյում դեռևս ձեռքով են գազար մշակում:

Ոռոգումը կազմակերպելը նույնպես գյուղացիների ուժերով է իրականացվում, քանի որ ոռոգման ցանց արտերում չկա: Յուրաքանչյուրն իր արտը ջրելու հարցը յուրովի է լուծում՝ իր տան ծորակից կամ մոտակա աղբյուրից:

Գազարի բերքահավաքը սկսվում է սեպտեմբերի վերջին: Նախ կարտոֆիլը, բազուկն են հավաքում, այնուհետև՝ գազարը: Անցյալ տարի, սակայն, գազարի մեծ մասը ձյան տակ է մնացել:  Եղածն էլ շատ էժան են իրացրել. «Անցած աշնանը գազարն արժեր 30 թեթրի, նույնիսկ էժան, հետո գարնանը 1-1.5 լարի դարձավ, բայց քիչ կար»,-ասում է Նաիրա Մելտոնյանը:

15-20 տոննա գազար է ստանում Նաիրա Մելտոնյանի ընտանիքը: Ասում է՝ դա գյուղացիների բերքի միջին արդյունքն է: Սակայն չարչարանքը դրա համեմատ շատ է: «Ամբողջ ամառը հողերի հետ ես կռիվ տալիս, ամբողջ ձմեռն էլ պադվալներից դուրս չես գալիս, պիտի շարես պարկերի մեջ: Դա էլ վերջին երկու տարում է մտել, որ չես լցնում պարկը, այլ հատ-հատ շարում ես պարկում, քանի որ առևտրականներն են այդպես պահանջում: Եթե չշարած ենք տանում, լավ չի վաճառվում,-ասում է Նաիրան:- Ամբողջը ձեռքի աշխատանք է: Եթե капатель լինի, հեշտ կլինի: Էդքան գազարը ձեռքով են քանդում. բահով, եղանով թուլացնում ենք, ձեռքով հանում ենք, բազուկը համեմատաբար հեշտ է»:

Այս տարի «կարկուտը կոտրել է» բերքը, ինչ արդյունք կունենան՝ դեռ հայտնի չէ: Նաիրան հույսով ջրում է մնացած գազարը: Երկու հատ էլ մեզ է հյուրասիրում: Բեժանոյից հետո ճանապարհ պիտի գնանք, երանի ճանապարհն էլ ասֆալտապատ լիներ: Բեժանոյից մինչև Արագվա ավելի քան 10 կմ ճանապարհը, տեղացիների խոսքով, «քանդուքարափ» է՝ գրունտային ու տարողունակ փոսերով: Մեզ ուղեկցող բեժանոցին հեգնում է. «Մեր «փուրչուլուղը» համով է, կերեք, օր մեր ճամփնուն դիմանաք»:

Լուսանկարները և տեսանյութը՝ Դավիթ Բանուչյանի