Նունե Հախվերդյան

Այս տարի Վենետիկի ժամանակակից արվեստի բիենալեում Հայաստանի ազգային տաղավարը ճանաչվեց լավագույնը եւ արժանացավ գլխավոր մրցանակին՝ «Ոսկե առյուծին»: Ու թեեւ այդ պանծալի լուրը արագորեն տարածվեց ու մի քանի օր բոլորիս հիացմունք պատճառեց, մեծ հաշվով՝ այն դիտարկվեց որպես մեզանից կտրված ու հեռու մի իրողություն:

Ազգային տաղավարի հաղթանակի մասին տեղեկանալն, իհարկե հաճելի ու ոգեւորիչ էր, անգամ` հայրենասիրական, բայց այդ հաղթանակը անըմբռնելի էր, քանի որ նախ` ժամանակակից արվեստն ընդհանրապես շատ տարօրինակ օրենքներով է աշխատում (այն առաջին հերթին համատեքստ է պահանջում, որից մենք` հայաստանցիներս, մեծամասամբ դուրս ենք հայտնվում) եւ երկրորդը` ո՛չ բիենալեի ցուցադրության համադրողը, ո՛չ էլ ընտրված արվեստագետները ծանոթ չէին Հայաստանում:

Հաղթանակը կարծես մեր ձեռքը դրեցին ու ակամայից ստիպեցին մտածել այն թեմաների ու հասկացությունների մասին, որոնք Հայաստանում անընդհատ շրջանառվում ու հաճախ շահարկվում են` ազգ, ինքնություն, վերապրում, ապագա եւ անցյալ, պետություն եւ հող, մասնավոր ու հանրային, կոնկրետ եւ վերացական:

Ստացվեց այնպես, որ հաղթելով` ստիպված ենք մարսել ու ինքներս մեզ բացատրել մեր հաղթանակը: Եվ այդ ստիպված լինելու գործոնը ամենալավ հետքն է, որը թողնեց Վենետիկի բիենալեն, որն այս տարի ուներ «Ամբողջ աշխարհի ապագաները» («All the World's Futures») ընդհանուր թեմատիկ խորագիրը: Բիենալեն առաջարկում էր խորհել, թե «ինչպես կարելի է իմաստավորել մեր ժամանակի տագնապներն՝ իրենց ամբողջականությամբ, ինչպես դրանք հասկանալի դարձնել, հետազոտել, արտահայտել, ընդգծել»:

Բիենալեի հիմնական կոնցեպտին հետեւելը բնավ էլ պարտադիր պայման չէ ազգային տաղավարների կառուցման համար, այն ավելի շուտ հրավեր է, որը կարելի է եւ չընդունել: Ազգային տաղավարները գլխավոր կոնցեպտուալ ցուցադրության արբանյակներն են, որոնք կարող են պտտվել գլխավոր թեմայի շուրջ, կամ էլ բացարձակապես անտեսել այն ու առաջարկել զուգահեռ մեկ այլ շառավիղ:

Հայաստանի տաղավարն իր «Արմենիթի» նախագծով սահուն կերպով դիպավ եւ՛ բիենալեի հիմնական թեմային, եւ՛ Հայաստանի ինքնազգացողությանն առնչվող շատ լուրջ հարցերին:

Համադրող Ադելինա Կուբերյան ֆոն Ֆյուրշթենբերգը հավաքագրել էր հայկական սփյուռքի 18 արվեստագետների ու մշակել մի նախագիծ, որի հիմքը ոչ այնքան արվեստն էր (ինքնաբավ ու ինքնուրույն իմաստով), որքան ուղերձը:

Եվ սխալ կլինի, եթե այս նախագիծը դիտարկենք զուտ արվեստի տեսանկյունից, քանի որ այն ավելի շատ քաղաքական ուղերձ է: Եվ չէր էլ կարող քաղաքական չլինել, քանի որ Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի քողի տակ է հայտնվել:

Բնական է, որ Հայոց ցեղասպանությունը շատ լավ տեղավորվում է աշխարհի տագնապալի արհավիրքների ու աղետների շարքում: Բայց միեւնույն ժամանակ, ցեղասպանությունը առիթ է խոսել նաեւ մարդու եւ նրա շատ նեղ ու մասնավոր իրավունքների մասին: Օրինակ, ամենահիմնարարի՝ բազմազան լինելու իրավունքի, որը նաեւ ցեղասպանության ակունքներում է (ոչ քեզ նմանին ոչնչացնել ես ուզում):

Արվեստի բաղադրիչը

Ժամանակակից արվեստը շատ հեռու է ստեղծագործելու ունակությունը որպես շնորհ, տաղանդ կամ փայլատակում ներկայացնելուց, արվեստը զբաղմունք է, որն ավելի մոտ է չոր ու սառնասիրտ հաշվարկներին: Եվ դիտողից ոչ թե հիացմունք է պահանջում, այլ ցանկություն՝ միանալ այն հաշվարկներին, հեղինակի հետ համատեղ բանաձեւեր մոգոնել ու փորձել դրանցով լուծել առաջադրված խնդիրները:

Թվացյալ պարզ գործողությունների ու ֆորմաների հետ գործ ունեցող ժամանակակից արվեստը մեծահոգաբար թույլ է տալիս ցանկացած մարդու մտքում մտածել (եթե շատ ուզի, նաեւ գոռալ), թե ինքն էլ կարող է այդպես նկարել (քանդակել, կառուցել սոսնձել, նկարահանել), որ ոչ մի գաղտնիք ու յուրահատուկ ունակություններ դրա համար պետք չեն: Այդպես մտածելով՝ դիտողն իրեն զգում է հարմարավետ, որոշ դեպքերում էլ՝ արվեստագետից ավելի խելացի ու քաջ:

Այդ զգացական նույնացումից էլ ծագում է համամասնակցությունը: Դիտողը մտնում է արվեստագետի առաջարկած խաղի մեջ: Եվ որքան արվեստի գործը (իր պարզությամբ հանդերձ) բազմաշերտ է ու տողատակերով հարուստ, այնքան հետաքրքիր է դառնում այդ խաղը: Երբեմն խաղը դիտողին ծուղակն է գցում՝ պարբերաբար առնչվելով ոչ թե ընդհանրական գաղափարի, այլ դիտողի անհանգիստ ու դեռ չձեւակերպված մտքերի հետ:

«Արմենիթի» նախագիծը կարելի է այդպիսի մի բարեբեր ծուղակ անվանել, այն պարզ ու հասկանալի պատրանք է ստեղծում, թե հայկական գեները ենթակա են միավորման ազգայինի կոնցեպտի շուրջ: Թվում է, որ սա շատ լավ տեղավորվում է մեր պետության ու շարքային հայի փիլիսոփայության մեջ (հայը մնում է հայ, հայի արյունն ուրիշ է, մենք ուրիշ ենք, հային միայն հայը կհասկանա):

Բայց սա՝ միայն առաջին հայացքից:

Հնարված ու արվեստի դաշտից մեր առօրյա տեղափոխված «արմենիթի» նոր եզրույթի հմայքը նրա հակասական լինելն է: Արդյոք կարելի՞ է մեր օրերում խոսել հայության մասին՝ որպես ընդհանուր մի մարմնի, որը ձգտում է ինքնապահպանվել ազգայինի շրջանակներում: Դա հնարավո՞ր է: Պե՞տք է: Եթե այո, ապա որտե՞ղ է Հայաստանի դերը, պետական դիրքորոշումը: Իսկ սփյուռքի՞...

«Արմենիթին» առաջարկում է վերանայել այդ հարցերը՝ ներկայացնելով հայկական ծագում ունեցող արվեստագետների, որոնց մեծամասնությունը ոչ իրենց կամքով է սփյուռք դարձել: Ինչպես նաեւ` ոչ իրենց կամքով են շարունակում հայ համարվել:

Նրանց ազգանուններն ունեն «յան» հատվածը (կամ էլ երբեւէ ունեցել են), բոլորն էլ հետաքրքիր կենսագրության տեր մարդիկ են՝ մոլորակի տարբեր աշխարհագրական ու մշակութային խառնարաններից: Շատերը երբեք չեն եղել Հայաստանում, հայերեն չեն խոսում, ծանոթ չեն մեր ներքին իրավիճակին: Բայց բոլորն էլ իրենց սեփական մաշկով են զգում հայ լինել-չլինելու տատանվող իրականությունը:

Եվ հենց այդ լինել-չլինելու ռիթմը քաղաքական համատեքստում է տեղադրում Հայաստանի ազգային տաղավարը, որի հաղթանակը չի ստացվում պետական միջոցառումների շարքում արված շնորհանդես համարել: Իհարկե, պետությունն է ֆինանսավորել տաղավարի գոյությունը, բայց պարադոքսալ կերպով «Արմենիթի» նախագիծը դուրս է գալիս պետության գաղափարից ու մուտք գործում մի տարածք, որը Ադելինա Կուբերյան ֆոն Ֆյուրշթենբերգը շեշտմամբ՝ «տրանսնացիոնալ» է: Այսինքն` թե՛ պետության, թե՛ ազգային սահմաններից դուրս է: Ավելի ճիշտ՝ վեր է, քանի որ հաղթահարել է այդ սահմաններն ու թողել թիկունքում:

Ազգային բաղադրիչը

Երբեմն պատահում է, որ բառի իմաստը մաքրելու համար, անհրաժեշտ է այն որքան կարելի է հաճախ կրկնել: Հայաստանում մենք այնքան ենք տարբեր տեքստերում ու ելույթներում խցկել «ազգային» բառը, որ հիմա այն ինքնաբերաբար դուրս է պրծնում իմաստազրկված կաղապարից ու հայտնվում մի նոր՝ տրանսազգային հարթություն վրա:

Բոլորս էլ (նստած մեր փոքր ու ամեն վայրկյան սեղմվող Հայաստանում) շատ լավ հասկանում ենք, որ վաղուց արդեն օդում կախված ենք. ունենք մեծ սփյուռք ու արտագնա աշխատողների մեծ բանակ: Եվ եթե ավելի շատ հայ ապրում ու աշխատում է դրսում, քան Հայաստանի Հանրապետությունում, ուրեմն մենք արդեն իսկ տրանսազգային իրականությունում ենք: Բայց մեր գաղափարախոսությունը բոլորովին այլ՝ հին ու այս հանգամանքներում անօգուտ մոդել է առաջարկում (ասենք «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթի» նման):

«Արմենիթին» միանգամից ընդլայնում է այդ մոդելը: Ներկայանալով պարզ եւ հայաստանցիներին ծանոթ լեզվով՝ սկզբից քանդում է «ազգ» հասկացությունը, փոքր մասնիկների վերածում, եւ հետո միայն կրկին հավաքում՝ ավելացնելով «տրանս» նախածանցը: Եվ նշանակություն չունի, թե որքան է յուրաքանչյուր մասնիկների ներդրումը, այն կարող է բնավ էլ չլինել (նախագծում ընդգրկված արվեստագետների շարքում կան նաեւ արվեստում զրոյական ներդրում ունեցողները), կարեւորը, որ բոլորն էլ մեկ կոնցեպտի հովանոցի տակ են՝ վավերացնելով հայ լինել-չլինելու, հիշել-չհիշելու միտումը:

Ժամանակակից արվեստը միշտ գործ ունի նորի հետ, եւ եթե հիմա աշխարհում արդիական է խոսել ինքնությունների մասին, ապա «Արմենիթին» ակնարկում է, որ ինքնությունն այն սուբյեկտիվ զգացողությունն է, որով ուղորդվելով էլ՝ ամեն մարդ ինքն է կառուցում իր կենսագրությունը, արվեստը, աշխարհը: Տրանսազգային աշխարհը, որը սկիզբ է առնում անհատից, կոնկրետից, մասնավորից, անցնում ազգային նշանների վրայով ու ձգվում դեպի... ուր ուզի: Երբեմն հիշում է, երբեմն՝ ոչ, երբեմն հայ է, երբեմն՝ օրինակ, շվեդ:

«Արմենիթի» նախագծի 18 մասնակիցներից ամենահետաքրքիր գործը ներկայացրել է Նյու Յորքում ապրող արվեստագետ Նինա Քաչադուրյանը: Նրա «Արտասանության շտկում»՝ «Accent Elimination» վիդեո ինստալյացիան բաղկացած է ընտանեկան դրվագներից, որոնց ընթացքում իր ծնողները պարապում են առոգանության ուսուցչի հետ եւ փորձում են իրենց արտասանությունը մաքրել օտար հնչերանգներից: Նրա հայրը հայկական-թուրքական-արաբական-ֆրանսիական, իսկ մայրը` ֆիննական-շվեդական-անգլիական հետք են կրում իրենց խոսքի մեջ: Եվ անգամ հնարավոր չէ պարզել, թե հատկապես որ ազգին հատուկ ակցենտով են նրանք խոսում:

Այս շատ կոնկրետ ու միապաղաղ գործողությունը (դասը) վերածվում է հարց ու պատասխանի, որի ընթացքում սկսում ես արժեւորել մանրունքները: Ի վերջո, եթե կենտրոնանում ես մաքրելու վրա, ակամայից ուզում ես հասկանալ, թե որն է խառնուրդի արժեքը: Հետաքրքիր է, որ ակցենտը երբեմն անհետանում է, իսկ երբեմն` խորանում (նույնիսկ հարցեր տվող հեղինակի մաքուր անգլերենն է սկսում կաղալ ու «կեղտոտվել»): Թատրոնի սկզբունքով կառուցված տեսարաններն ու տեքստը կրկնվում են, իսկ ակցենտը անկրկնելի է ցանկացած դրվագում: Մի օր, երեւի արտասանությունը կշտկվի, բայց հիմա հետաքրքիրը հաղթահարելու պրոցեսն է (անհետանալու-ընդգծելու):

Նինա Քաչադուրյանի ինստալյացիան այն արվեստի գործերից է, որը դանդաղ է շփման մեջ մտնում, բայց համընկնելով դիտողի ներքին ռիթմի հետ` մտորելու լայն մակերես բացում:

Քաղաքական բաղադրիչը

«Արմենիթին» բացառապես սփյուռքի ուժերով արված նախագիծ է: Ընդ որում` սփյուռքի կոնկրետ երկրների: Ստեղծելով տրանսազգային հայության հարթակ, այս նախագիծը նաեւ Հայաստանի քաղաքական դաշտում է դնում ակցենտներ, որոնց պիտի ականջ դնի հենց Հայաստանը:

ՀՀ վարչապետ Հովիկ Աբրահամյանն, օրինակ, ասել է, որ «Վենետիկի բիենալեն ցույց տվեց հայ արվեստի ներուժը»: Հետաքրքիր է, որ իրականում Վենետիկի բիենալեն ոչ թե հայ արվեստի ներուժը, այլ Հայաստանի զարգացման ուղին ցույց տվեց:

Այսօր մենք մի անորոշ կետում ենք հայտնվել. խոսում ենք սեփական ուղու անկրկնելիության ու գեների ուժի մասին, բայց Եվրասիական միության անդամ ենք` լավ չպատկերացնելով, թե դա ինչ է, եւ որքանով է այն զուգակցվում հայի ներուժի հետ: Ձգտում ենք դեպի Եվրոպա, բայց չգիտենք, թե ինչ ծավալով:

Վենետիկի բիենալեում Հայաստանը առաջին անգամ ներկայացել է 1995 թվականին, արվեստագետ Կարեն Անդրեասյանն այդ առաջիններից էր: Նա պատմում է.

«Արվեստի դաշտում Հայաստանը հիմա մասնակցում է երկու հիմնական զրույցի: Մեկը` ցեղասպանության տրավման է: Իսկ մյուսը` լոկալ արդիություններն են, այսինքն մենք հետաքրքիր ենք աշխարհին որպես սովետական մոդեռնիզմի հետքը կրող երկիր (տեղական կոլորիտով համեմված, իհարկե): Այդ հետքը պրոգրեսիվ նոստալգիայի տեսակետից է ներկայացվում: Խնդիրն այն է, որ Սովետի վերարծարծումն, ի վերջո, մեզ փակուղի է տանում, դա ոչ թե մեր, այլ ռուսական աշխարհի զրույցն է: Մենք այս դեպքում ընդամենը հում նյութ մատակարարողներ ենք, մանավանդ, որ տեսնում ենք, որ Սովետի վերականգման փորձեր են արվում, իսկ Ռուսաստանը տեր է կանգնում դրանց: «Արմենիթին» դրա հակակշիռն է, քանի որ մինչ այդ մենք համաշխարհային հարթակներում միշտ հայտնվում էինք որպես հետսովետական երկիր, իսկ հիմա բոլորովին այլ զրույցի մասնակիցը դարձանք: «Արմենիթիի» գաղափարը դուրս է Սովետից: Եվ դրանով է կարեւոր»:

Սովետի գաղափարախոսությամբ կառուցվող Եվրասիական միությունը երկակի կեղծ է դառնում` աշխարհասփյուռ, բազմալեզու ու բազմաոճ հայերի առկայության դեպքում: Մանավանդ, որ արդեն լավագույն ազգային տաղավարի տիտղոսն ունենք հենց բազմազանության արտահայտման համար:

«Արմենիթին» արհեստական կայսրության կեղծ գաղափարին հակադրում է անձի անկեղծությունը, ընդհանուր ուղուն` անհատական ճյուղավորումը:

«Այս նախագծում դատարկ տեղերի, ճեղքվածքների շրջանառություն կա: Դադարը, դիստանցիան ստեղծում են այն մակերեսը, որտեղ աշխատում են արվեստի ուղերձները: Հիշողությունը շատ զիլ բան է, բայց արվեստը ամնեզիա է: Մենք անընդհատ ուզում ենք հիշել, բայց դա վեր է մարդու ուժերից, հուշը գրանցելու համար դադարներ ու կանգառներ են պետք»,- ասում է Կարեն Անդրեասյանը, ով նաեւ  «Blind Dates»` «Կույր հանդիպումներ» միջազգային նախագծի մասնակիցներից է: Համադրողներ Նիրի Մելքոնյանի ու Դեֆրի Այազի այս նախագծի մեկնակետը նման է «Արմենիթիին»: Այստեղ հետազոտության նյութ են Օսմանյան կայսրության մաս կազմող բնակիչների մտորումները (լինել կայսրության մաս, բայց միեւնույն ժամանակ օտար, հսկայի մեջ ապրելով` լինել սփյուռք):  

Սպասարկման բաղադրիչը

Կարելի է ենթադրել, որ ՀՀ մշակույթի նախարարությունը` հովանավորելով «Արմենիթին», ցանկանում է որպես հպարտության առիթ այն ցուցադրել նաեւ Հայաստանում: Բայց դա բնավ էլ անհրաժեշտություն չէ, քանի որ նախագիծը ոչ թե հեղինակներն են, այլ համատեքստը: Այն, ինչ հնարավոր է ցուցադրել Սուրբ Ղազար կղզում, չի ստացվի ցույց տալ Նկարիչների միության դահլիճում կամ «Գաֆէսճյան» թանգարանում: Դրանք բոլորովին այլ խոհական ու էներգետիկ տարածքներ են:

Երբ «Սիսթեմ օֆ ը դաուն»-ը որոշեց Երեւանում համերգ կազմակերպել, ոչ թե փակ դահլիճ ընտրեց, այլ` բացօթյա հրապարակ: Բաց տարածքի ընտրությունը հենց քաղաքական էր, քանի որ այդպես անհետացավ լսարանի հիերարխիան ու սկսկեց աշխատել անմիջական հաղորդակցությունը: Չկային ամրագրված վատ ու լավ տեղեր, հարմար բազկաթոռներ, փոխարենը աշխատում էր էներգիայի ստացման ու փոխանցման օրենքը` լսարանն էր դառնում համերգի համահեղինակը:

Արվեստը (այս դեպքում` տրանսազգային խումբը) ինքն է կազմում իր օրակարգը, եւ դա միակ կարգավիճակն է, որտեղ արվեստն իրեն լավ է զգում: Հակառակ դեպքում (փակ տարածքում ու հրավիրատոմսերով) արվեստը վիզը ծռում է ու ծառայի կարգավիճակում հայտնվում:

Ընդհանրապես ժամանակակից արվեստը չի կարող դասվել այն միջոցառումների շարքին, որոնք սպասարկման ոլորտի ֆունկցիա ունեն: Ասենք, շքերթի պես ցույց տան ռազմական ուժը, կամ դասական բալետի ներկայացման նման միջպետական պատվիրակություններին հաճույք պարգեւեն:

Արվեստը ունի պարտադիր բաղադրիչ, դա ներխուժելու պատրաստ լինելն է: Եթե կայացավ ներխուժման գործողությունը, հասարակությունն արդեն նույնը չի լինի:

Հայաստանը փոխվեց «Սիսթեմ օֆ ը դաուն»-ի համերգից հետո, «Արմենիթիի» ներգործությունն ավելի դանդաղ է:

Կարեւոր է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ձեռնարկեց, կառուցեց եւ գլխավոր մրցանակի արժանացավ մի նախագծով, որը փաստում է վերանայման անհրաժեշտության մասին: Այդ գաղափարին տեր կանգնելն արդեն տրանսազգային գործ է: