Հարցազրույց մշակութաբան Հրաչ Բայադյանի հետ

-Պարոն Բայադյան, անցնող տարին մեր երկրի համար ինչո՞վ նշանավորվեց, կարո՞ղ ենք ինչ-որ բան հատուկ ընդգծել` որպես 2010-ի ձեռքբերում կամ բացթողում: Ինձ թվում է` իմաստ չունի խոսել ինչ-որ իրադարձությունների մասին:

-Անշուշտ, ոմանց կարող են շատ կարեւոր զարգացումներ թվալ, ասենք, քաղաքապետի հրաժարականը կամ վերջին պաշտոնաթողությունները: Կամ ինչ-ինչ իրադարձություններ` կապված հայ-թուրքական հարաբերությունների, ղարաբաղյան հակամարտության եւ այլնի հետ: Բայց եթե սթափ նայենք, չկան այնպիսի իրադարձություններ, որոնց կարող ենք շատ թե քիչ վճռական նշանակություն տալ: Եվ չեմ կարծում, թե Հայաստանում կարող են նման իրադարձություններ պատահել:

Ես ավելի շատ կարող եմ խոսել ընդհանուր մթնոլորտի կամ զգացողության մասին, որ Հայաստանում վերջին մի քանի տարում կայունացավ եւ, թերեւս, այս տարի ավելի շատ էր զգալի, քան նախորդ տարի:

Նույնիսկ նրանք, ովքեր խոսում են այսպես կոչված համակարգային փոփոխությունների մասին, իրենք առանձնապես չեն հասկանում, թե դա ինչ է նշնակում: Իմ տպավորությամբ` հիմնական իրադարձությունը, որ տեղի ունեցավ վերջին մի քանի` գրեթե 3 տարում, այն է, որ աստիճանաբար անհետացան անհանդուրժողականությունը, անարդարության դեմ մերժողականությունը, իսկ մյուս կողմից` լավատեսությունը, որ կարող էին ապրվել որպես զանգվածային զգացողություններ:

Հյուծվեցին այնքան, որ ոչ անհատների գիտակցության, ոչ առավել եւս սոցիալական առանձին խավերի կամ խմբերի զգացողության մեջ այլեւս շոշափելի չեն: Կարծում եմ` տեղի ունեցավ գրեթե համատարած հաշտություն հայաստանյան իրականության հետ:

-Նկատի ունեք հարմարվողականությո՞ւնը:

-Ես հարմարվողականությանն ավելի ակտիվ բնույթ եմ վերագրում: Հնարավոր է հաշտվել իրադրության հետ, բայց չփորձել համագործակցել թելադրվող պայմաններով: Հարմարվողականությունը գոյություն ունեցող արժեքների հետ հաշտության եւ ակտիվ համկերպման ընթացքն է: Դա այն պահն է, որից հետո իրադրության հետ հաշտված մարդիկ սկսում են ասել` շատ լավ, եթե սա է կյանքը, ուրեմն մենք էլ այստեղից մի բան պետք է վերցնենք: Այսինքն` հարմարվողականությունն ավելի ակտիվ վերաբերմունք է:

Այս իրականության հետ հաշտվեցին նույնիսկ այն մարդիկ, ովքեր դժգոհ էին: 2008-ին տեղի ունեցածը ընդվզում էր սոցիալական այն համակարգի դեմ, որը ձեւավորվեց հետխորհրդային ժամանակաշրջանում` սկսած 90-ականների վերջից, կարող ենք ասել` Քոչարյանի տասնամյակում: Բայց արդեն հայտնի է, որ այն այլընտրանք չունի: Եվ միամիտ են այն մարդիկ, ովքեր կարծում են, թե կան այս իրադրությունը փոխելու նույնիսկ արմատական ձեւեր:

Նախ` սոցիալական կարգը, որպես կայունացած որոշակի արժեքներ, նախապատվություններ, վարքականոններ, հիմնական մասով արդեն ձեւավորվել է անցած երկու տասնամյակի ընթացքում եւ հիմնական միտումները շարունակում են մնալ նույնը: Իր հիմնական սկզբունքներով, չափանշներով ու արժեքներով` հասարակությունն այլեւս տիրապետող մոդելի մեջ է: Եթե այլընտրանքներ կային կամ թվում էր, թե կային ընդամենը 3 տարի առաջ, այսօր դրանք սպառված են:

-Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը մի առիթով ասաց, որ ժողովուրդն արդեն ազատության օդը շնչել է ու այլեւս շատ դժվար է լինելու նրան լռեցնել:

-Համենայնդեպս, 3 տարվա ընթացքում այդ ազատություն շնչած ժողովուրդը մնաց գոյություն ունեցող կարգի մեջ, ընդվզումներ չեղան: Այդ ազատության հիշողություններն արդեն աղոտացել են, որպեսզի մենք նոր բաներ սպասենք: Ազատության օդը ժողովուրդը գուցեեւ շնչեց, բայց ես չեմ սիրում այդպիսի պաթետիկ բացատրություններ:

Թերեւս, ասվածն ավելի շատ հռետորական նշանակություն ուներ: Հասկանալի է, կան քաղաքական գործիչներ, որոնք պարբերաբար գուշակում են վարչակարգի արագ կործանում: Բայց դա ծիծաղելի է: Իրեն հարգող մարդը չպետք է նման բան անի: Զարմանալի է, որ իրենք մոռանում են` ինչ են ասել մի քանի ամիս, 1 կամ 2 տարի առաջ: Այս տարիների իմ հոդվածներում, եթե բացահայտ ձեւակերպված էլ չէ, միշտ կա այդ վախճանի զհացողությունը այն իմաստով, որ հավակնություններ, պատրանքներ այլեւս չկան:

Այսօր ամեն ինչ լոկալ բնույթի է` մեկը չեմպիոն դարձավ ծանրամարտում, մյուսը լավ դուդուկ է նվագում: Այսինքն` ազգային մակարդակի (պետության, տնտեսության, գիտության եւ կրթության մեջ հնարավոր հավակնությունների մակարդակով) որեւէ ակնկալիք չկա, եթե նույնիսկ այդ մասին բարձրաձայն չեն խոսում: Անտեսում եմ բոլոր տեսակի «լավատեսներին», քանի որ բանը լավատեսությունը կամ հոռետեսություն չէ, այլ այն գիտելիքի բացակայությունը, որ անհրաժեշտ է Հայաստանի իրադրությունը գլոբալ համատեքստի մեջ տեսնելու համար:

Այդ ընթացքում Հայաստանը կարող է փոքրիկ շարժումներ անել, բայց վերեւում առաստաղ կա, որից այն կողմ չես կարող անցնել: Այդ իմաստով` այս տարին այդ բանը շատ ավելի հստակ ցույց տվեց: Իմ կարծիքով` երկրի մասշտաբով որեւէ իրական հասարակական փոփոխություն առաջիկա երկար տարիների ընթացքում չի նախատեսվում: Գուցե ճիշտ չէ, որ Նոր տարուց առաջ նման բաներ եմ ասում, բայց հարցնում ես, ես էլ ասում եմ:

-Իսկ կարճաժամկետ հեռանկարում, ասենք, եկող տարի ինչի՞ սպասենք:

-Ինչպես հասկանում եմ` տոնական հարցեր են եւ կապված են Նոր տարվա հետ: Դրանք պետք է տալ պաշտոնյաներին, պաշտոնական մտավորականներին, բայց ոչ ինձ: Ես ակնկլիքներ չունեմ: Սպասելիքներ ունեմ միայն ինձանից եւ այն մարդկանցից, ում հավատում եմ, որոնք կարող են նպատակ դնել եւ իրականացնել:

Ես չեմ կարող երկրի համար նպատակներ դնել: Նախ` ինձ ոչ ոք չի լսում: Երկրորդ` կատարողները, եթե կան, ուրիշներն են: Մարդ պետք է այնպիսի նպատակներից խոսի, որոնք կարող է կատարել:

-Կատարողներից ոչ ոք հավատ չի՞ ներշնչում:

-Պետական քաղաքական, տնտեսական մակարդակով` բացարձակապես ոչ: Ոչ թե որ բոլորը կաշառակեր են, պատեհապաշտ եւ այլն (այդ բոլորն իր տեղում), այլ որ դա անձերով պայմանավորված չէ: Որովհետեւ մոդելները` իշխանավորի, հարուստի, հաջողակի եւ հարմարվողի արդեն լավ կայունացած են: Արդեն ասացի, որ իրական այլընտրանքներ էլ չկան:

Ով մտնում է այդ մոդելի մեջ` նորություն չի կարող բերել, ստիպված է խաղաղ նույն կանոններով. պարտավոր է գողանալ, թալանել, խաբել եւ, առհասարակ, «երկրի ապագայի» մասին հռետորությունից ավելի ոչինչ չի կարող անել: Այս պայմաններում, եթե կարող ենք ինչ-որ բանի հույս ունենալ, այն էլ` բավականին վերապահումներով, այն է, որ Հայաստանում կամաց-կամաց կձեւավորվեն փոքրիկ այլընտրական միջավայրեր կամ տարբեր, ուրիշ նպատակների եւ արժեքների տարածություններ, այդ թվում` մտավորական հանձնառությամբ մարդկանց խմբեր:

Մարդիկ, ովքեր հիմնավորապես տեղյակ են աշխարհի անցուդարձին, ունեն ժամանակակից գիտելիք, իրենց եւ ուրիշներին չեն մոլորեցնում «լավատեսությամբ»... Այսօր մարդիկ կարող են փողոց դուրս գալ իրենց քանդված տան, չստացած թոշակների համար, գուցե նույնիսկ բողոքեն ընտրական եւ այլ անարդարությունների դեմ, բախումներ լինեն, բայց այնպիսի սոցիալական լիցք ունեցող ալիք, որ սկսվեց 2007թ. աշնանը եւ ամփոփվեց 2008-ի մարտի 1-ով, կարծում եմ` չի լինի:

-Իսկ ինչո՞ւ, ընդդիմությա՞ն պատճառով, թե՞ իսկապես ելք չկար, այն ինչ կատարվեց, այլընտրանք չուներ:

-Հեշտ է ասել, որ իրականում այդպես էլ պիտի լիներ, հասարակությունը պատրաստ չէր եւ այլն, մանավանդ` ելքը մատնանշում է հենց այսպիսի պատասխան: Չեմ ուզում մեղքն ամբողջովին դնել ընդդիմության վրա, բայց, կարծում եմ, ընդդիմության մեջ պետք էին այնպիսի գործիչներ, որոնք կլինեին ավելի արմատական, քան Տեր-Պետրոսյանն է, եւ կունենային ավելի շատ հեղինակություն, քան Նիկոլ Փաշինյանը:

Օրինակ` Վանո Սիրադեղյանի նման մեկը: Ռիսկի դիմելու եւ ուղղակի կոնֆլիկտի մեջ մտնելու դեպքում չենք կարող իմանալ` ինչպես ընթացք կունենար իրադարձությունը: Չեմ ասում, թե այդ դեպքում երկիրն արմատական փոփոխության հուն կմտներ, բայց գուցե հնարավոր լինեին որոշ դանդաղ ընթացող միտումներ` մի քիչ ավելի լավ սցենարով, փոքր-ինչ ավելի շատ հնարավորություններ ընձեռող ուղղությամբ:

Այնպես չէ, որ Տեր-Պետրոսյանի գալով հասարակությունը կփոխվեր. պաշտոնյաները շատ տարբեր չէին լինելու: Բայց ես հավատում եմ, որ սոցիալական այդ եռանդը կարող էր բերել որոշակի ինստիտուցիոնալ փոփոխությունների` կրթության, մշակութային քաղաքականության մեջ, որոնք աստիճանաբար` տարիների ընթացքում, կարող էին շոշափելի արդյունքներ տալ: Դա շանս եր տալիս որոշ լավատեսության, որոշակի ակնկալիքների, որոնք գուցե խելացի քաղաքականության դեպքում ինչ-որ բան փոխեին այս կատարյալ ճահճի մեջ:

-Մենք գնալով մխրճվո՞ւմ ենք ճահճի մեջ:

-Ես չեմ ընդումում, երբ խոսում ես «մենք»-ով: Այդ իմաստով` ես ինձ չեմ համարում այդ հասարակության մասը. «մենք» չեմ կարող ասել: Ես հակադրված եմ շատ բաների, եւ դա իմ կենցաղի, ամենօրյա մտածողության, աշխատանքի մաս է կազմում: Այդ է պատճառը, որ ես մտածում եմ` դեռ հնարավոր է Հայաստանում ունենալ որոշ մտավորական հանձնառություն (ոչ խավ), որը չի գնա հարմարվողականության, այսինքն` ակտիվ հաշտվողականության ճանապարհով, ինչպես, օրինակ, եղավ Երեւանի ավագանու ընտրությունների ժամանակ:

Կային մարդիկ, որ մինչեւ այդ ոնց որ թե իրենց հեռու էին պահում, չէին համագործակցում, բայց հասկացան` եթե այսօր էլ այդ քայլը չանեն, ապա ուրիշ շանս չեն ունենա: Եվ եթե մենք կարողանանք ունենալ (մենք ասելով հասկանում եմ այն մարդկանց, ովքեր կունենան նման հանձնառություն, ոչ թե Հայաստանը կամ «համայն հայությունը», ինչպես ընդունված է հասկանալ «մենք» ասելով) նոր գիտելիք եւ այն տեղայնացնել կրթության, մտավոր աշխատանքի միջոցով, դա կարող է տարիների ընթացքում որոշ այլընտրանքների, նոր արժեքերի համար տեղ բացել: Գուցե թվում է, թե հեքիաթ եմ պատմում:

-Ոչ, իհարկե, ուղղակի մտածում եմ, որ փոփոխությունները շուտ կլինեն:

-Խնդիրն էլ դա է, որ բոլորն ուզում են արագ փոփոխություններ, պատրաստ չեն ծանր, երկարատեւ աշխատանքի. ուզում են, որ ամեն բան արագ լավանա եւ իրենք շարունակեն հանգիստ ապրել, զվարճանալ: Դա ձեռքերը լվանալ է, շուտ անելը ո՞րն է, ո՞վ պետք է անի: Շուտ անելու ցանկություն ունեցողները գործը փչացնում են, ուրիշ բան չեն անում: Ի՞նչ փոփոխությունների ես սպասում, ո՞ւմից: Գիտություն, կրթության համակարգում փոփոխություններ չկան: Նոր գիտելիք չկա, նոր բան սովորելու հավակնություններ, ծանր աշխատանք կատարելու պատրաստ մարդիկ չկան:

Հիմնական նպատակը` հենց հիմա եւ այստեղ ապրել լավ, որքան կարելի է` լավ: Մի քանի օր առաջ կարդացի Կրթության եւ գիտության նախարարության հայտարարությունը այն մասին, որ պատրաստում են «Լոգո» մանկական ծրագրավորման լեզուն` Հայաստանի եւ սփյուռքի դպրոցներում դասավանդելու համար: Գրված է, որ առաջին նախապատրաստական աշխատանքը համատեղ կատարել են «Քվանտ» վարժարանը եւ ԿԳՆ-ը: Բայց դեռ 2001թ. (գուցե տարեթիվը ճիշտ չեմ հիշում),  ես պատրաստել եմ «Լոգո» լեզվի առաջին հայերեն ուսումնական ձեռնարկը հենց «Քվանտ» վարժարանի հետ համատեղ նախագծում: Հույս ունեմ, որ այդ մասին չեն մոռացել: Այն ժամանակ այդ ձեռնարկը խիստ սահմանափակ կիրառություն ունեցավ:

Տարիներ անց ռուսերենից թարգմանեցին ինֆորմատիկայի դասագրքեր` հաջող, թե անհաջող, պարզ չէ: «Լոգոյի» ձեռնարկը մնաց, եւ հիմա` 10 տարի անց հանկարծ պարզվում է` այն պետք է: Թե ինչո՞ւ, չեմ հասկանում, եւ ի՞նչ պետք է փոխի: Տասը տարի առաջ դա կարող էր ինչ-որ բան փոխել:

-Հիմա ո՞ւշ է:

-Վատ չէ, թող սովորեն: Բայց արդյոք հնարավո՞ր է այսօրվա Հայաստանում հասնել այն նպատակներին, որոնց համար ԱՄՆ-ում մշակվել եւ կատարելագործվել է այդ լեզուն, նրա հետ կապված դասավանդման մեթոդաբանությունն ու կրթության պարադիգմը: Ուսուցման այդ մեթոդը, մասնավորապես, մարդկանց սովորեցնում է քննադատական մտածողություն, նրանց մեջ ակտիվացնում ստեղծագործականությունը: Այսօր Հայաստանում նման բաներ պե՞տք են:

-Լավ, իսկ մշակութային կյանքում ընթացիք տարում տեղի ունեցած ինչ-որ բան կառանձնացնե՞ք:

-Լավ բաներ կան, որոնք էլի երկիմաստություն են ծնում: Հասկանո՞ւմ ես` լավ մշակութային իրադարձություններն էլ մի տեսակ ոսկեզօծում են այս անկյալ վիճակը, թաքցնում ճահիճը: Տես` Պլասիդո Դոմինգոն եկավ Երեւան, Յան Գիլանը երգեց մեզ համար, «Ոսկե ծիրանը» դարձյալ մի քանի օրով կենդանացրեց մշակութային միջավայրը... Սրանք ինչ-որ չափով տանելի են դարձնում այս գավառական  կյանքը, գուցե նույնիսկ` հմայիչ: