Կանանց իրավունքները՝ հայկական իրավունքի պատմության մեջ

Դեռ հեթանոսական ժամանակներից կինը հայերի մոտ համարվում էր ընտանիքի հիմքը: Դրա վկայությունն են մեզ հասած բանաստեղծական պատառիկները, լեգենդներն ու աղքատիկ պատմական վկայությունները:  Հայ պատմիչ Ագաթանգեղոսի վկայությամբ` նախաքրիստոնեական շրջանում հայ կնոջը վերաբերվել են որպես «մայր աղբյուր», «կենսատու», «շունչ և կյանք»: Հեթանոսական դիցարանում կարևոր դեր էին խաղում Անահիտ, Աստղիկ և Նանե աստվածները: Ընդ որում` Անահիտը գլխավոր աստվածներից մեկն էր` Արամազդի դուստրը: Առավել վաղ շրջանում Անահիտը ռազմի աստվածն էր` անուղղակի վկայելով, որ վաղ ստրկատիրական շրջանում հայ կանայք մասնակցել են ռազմական գործողություններին, գուցեև` ոչ երկրորդական դերով: Հասարակական հարաբերությունների զարգացման հետևանքով Անահիտ աստվածուհուն վերապահվում է ավելի կանացի դեր. նա դառնում է պտղաբերության, արգասավորության և ծննդաբերության աստվածը:

Քրիստոնեության մուտքից հետո կնոջ պաշտամունքն արտահայտվել է Աստվածամոր կերպարով: Շատերի կարծիքով` Աստվածամոր կերպարը հայկական իրականությունում հենց Անահիտի վերանվանված ու վերափոխված կերպարն է:

Սկսած չորրորդ դարից` հին հայկական իրավական փաստաթղթերում անընդհատ շեշտվել է կանանց ու տղամարդկանց իրավունքների հավասարությունը: Նման դրույթներ կան և եկեղեցական, և աշխարհիկ փաստաթղթերում (միջին դարերում հայկական իրավունքի հիմքը եկեղեցական կանոններն էին): Կնոջ և տղամարդու իրավահավասարության մասին նշված է Աշտիշատի կանոններում (4-րդ դար), Շահապիվանի կանոններում (5-րդ դար), Դավիթ Ալավկաորդու «Կանոններում» (12-րդ դար):

Շահապիվանի կանոններով (մ.թ. 444թ.)` կինը պետք է տնօրինի ընտանեկան գույքն այն դեպքում, երբ ամուսինը լքել է նրան առանց հիմքերի: Ի հավելումն` նա կարող է տուն բերել նոր ամուսնու:  Դավիթ Ալավկաորդու «Կանոններով»` ամուսնությունը վավերական է միայն հարսնացուի և փեսացուի փոխադարձ հոժարակամ համաձայնության դեպքում. «Ամուսնությունը վավերական չէ, եթե հիմնված է բռնության վրա»:

Եւ վերջապես, կնոջ իրավունքներին պատշաճ ուշադրություն են դարձրել աշխարհիկ (ոչ եկեղեցական) իրավական փաստաթղթերում: Առաջին հիշատակումներն առկա են 5-րդ դարի Վաչագան թագավորի «Կանոնագրքում» (յուրօրինակ սահմանադրություն), սակայն առավել ընդգրկուն և հիմնային բնույթ են ստացել միջնադարյան հայկական իրավական մտքի ամենակարևոր աշխատությունում` Մխիթար Գոշի «Հայոց Դատաստանագրքում»: Վերջինում նկարագրվում է  ընտանիքում տղամարդկանց ու կանանց դերը, փաստվում է կնոջ` կրթություն ստանալու կարևորությունը: «Կրթված կանայք հասարակության համար գանձ են»,- գրել է Մխիթար Գոշը 12-րդ դարում: Նրա «Դատաստանագիրքը» ներառում է դրույթներ բռնի ամուսնությունների դեմ, քաջալերում է սեփականության հավասար բաժանումը և քրեական տուգանքների կիրառումը կանանց դեմ բռնություն գործադրողների նկատմամբ: Խոսվում է նաև կանանց պատվի և արժանապատվության ճանաչման և հարգման, կնոջ ամուսնական տարիքի, ամուսնալուծվելու, 2-րդ անգամ ամուսնանալու, և այլ իրավունքների մասին:

Ժամանակակից ըմբռնումներով` կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարության ձևակերպումները տրված են Շահամիր Շահամիրյանի «Որոգայթ փառացում» (1773թ.): Սա, ինչպես հայտնի է, համարվում է հայկական առաջին սահմանադրությունը: «Ցանկացած մարդկային արարած, լինի նա հայ կամ այլ ազգի ներկայացուցիչ, լինի տղամարդ, թե կին, ծնված լինի Հայաստանում, թե դրա սահմաններից դուրս, պետք է ապրի հավասարության մեջ և հավասար լինի իր ծավալած գործունեության մեջ: Ոչ ոք իրավունք չունի հպատակեցնելու այլ մարդկանց, իսկ աշխատողները պետք է վճարվեն այնպես, ինչպես վճարվում են սովորաբար ծավալած գործունեության համար»,- գրված է «Որոգայթ փառացում»:

Եվ վերջապես` Կոստանդնապոլսի «Ազգային սահմանադրության» (ընդունվել է 1860-ին, իսկ 1863-ին վավերացվել սուլթանի կողմից) ներածության մեջ ուղղակիորեն նշվում են կանանց մի շարք իրավունքներ` տղամարդկանց հետ հավասար կրթություն ստանալու, սոցիալական ապահովության, հասարակական և քաղաքական գործունեություն ծավալելու և այլն:
Այսպիսով` ՀՀ Սահմանադրության 14.1 հոդվածը, որով ամրագրվում է կնոջ իրահավասարությունը, հիմնված է ոչ թե այլ երկրների սահմանադրությունների, այլ հայ իրավական մտքի պատմության վրա:

 Հասարակական և քաղաքական գործունեություն 

Հին դարերում ունեցել ենք կին թագավորներ՝ Էրատո, Փառանձեմ, Զապել: Հայտնի է նաև, որ հայկական արքունիքներում թագավորների կանայք նույնպես որոշակի դերակատարում են ունեցել (նրանց անվանել են Հայոց տիկին): Ժամանակակից հասկացություններով՝ հայ կանանց հասարակական ու քաղաքական դերի ակտիվացումը սկսել է 19-րդ դարում: Դրան էապես նպաստում են հայաշատ քաղաքներում օրիորդաց դպրոցների հիմնումը, ուր հայ օրիորդները կրթություն էին ստանում: Դպրոցները հիմնվում էին եկեղեցու կողմից, սակայն դրանց շրջանավարտներից շատերը հետագայում դառնում էին առաջադիմական գաղափարների տարածողներ: Այդ կերպ հայ եկեղեցին փորձեց 19-րդ դարում ի կատար ածել Մխիթար Գոշի պատգամը: Արդյունքում` շատ արագ ի հայտ են գալիս հայ կին մշակութային գործիչներ, գիտնականներ, գրողներ, պետական, հասարակական ու քաղաքական գործիչներ, ազատ արհեստների կիրառողներ: Օրիորդաց դպրոցները ստեղծվում էին և Արևմտյան, և Արևելյան Հայաստանում: Սակայն, որքան էլ զարմանալի է, կանանց հասարակական գործունեությունն առավել ակտիվ էր Օսմանյան Թուրքիայի տիրապետության ներքո, առաջին հերթին` Կոստանդնապոլսում: Այս քաղաքում 19-րդ դարի վերջում մի քանի հայ կանայք տղամարդկանց հետ հիմնադրեցին կազմակերպություններ և միացան քաղաքական կուսակցություններին: Օրիորդաց վարժարաններն ավարտելուց հետո այդ կանանցից շատերն այնուհետ ուսանել են Եվրոպայում: Կոստանդնապոլսում  հասարակական ակտիվ գործունեություն ծավալող կանանցից 19-րդ դարի վերջում հատկապես շատ հայտնի էին երկուսը` Սրբուհի Տյուսաբ (Վահանյան) և Զապել Ասատուր: Հենց նրանք էլ կազմեցին «Կանանց իրավունքների հռչակագրի» նախագիծը: Հռչակագրի դրույթները հետևյալն էին.

• հավասար իրավունքներ տղամարդկանց և կանանց համար,
• մասնագիտության ընտրության իրավունք,
• երկակի բարոյախոսության ստանդարտների վերացում, որոնցից ամուսնական կյանքում օգտվում են տղամարդիկ,
• բարձրագույն կրթություն ստանալու իրավունք` որպես երեխայի դաստիարակության բարելավման միջոց,
• համայնքի գործունեության մեջ կանանց հավասար մասնակցության իրավունք,
• օժիտի սովորույթի վերացում,
• ազգի պահպանման և նրա մշակույթի փոխանցման մեջ կնոջ դերի ընդունում:

Այս հռչակագիրը, ըստ էության, կնոջ ֆինանսական ինքնուրույնության ապահովման գաղափարախոսությունն էր կրում: Մուսուլմանական Թուրքիայում նման հռչակագրի ի հայտ գալն իսկապես էլ հեղափոխական մտքի արգասիք էր: Կարելի է ասել` առավելապես մուսուլմաններով բնակեցված Արևելքում հայությունն առաջինն էր, որ գիտակցաբար բարձրացրեց կնոջ դերը հանրային-հասարակական կյանքում: Աղբյուրները վկայում են, որ թեև հռչակագիրը որևէ կազմակերպության կողմից չի վավերացվել, սակայն հայ կանաանցից շատերը իսկապես էլ սկսել են ակտիվ տնտեսական ու հասարակական գործունեություն իրականացնել` բացելով արհեստանոցներ, աշխատեցնելով ֆաբրիկաներ, խմբագրելով գրական հանդեսներ: Կոստանդնապոլսի այլ հայտնի կանանցից կարելի է հիշատակել նաև Զապել Եսայանին` գրող, թարգմանիչ և հրապարակախոս:

Անշուշտ, հայտնի հայ կանայք կային նաև այլ տարածաշրջաններում: Կանանցից շատերը գործուն մասնակցություն են ունեցել Արևմտյան Հայաստանում սկիզբ առած ֆիդայական շարժմանը: Նրանցից ամենից շատ հայտնի են ֆիդայապետ Աղբյուր Սերոբի կինը` Սոսեն, Գևորգ Չաուշի հավատարիմ զինակից Եղսոն, կին ֆիդայի Հայո-Հայաստանը, օրիորդ Սաթենիկ Մատինյանը, Մարո Մակարյանը, Սաթո Օհանջանյանը, Կիլիզարը, Սասունցի Շաքեն, օրիորդ Մարիամ Չիլինգարյանը…

Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը (1918-1920 թ.թ.) առաջին պետություններից էր աշխարհում, որ կանանց տվել է ընտրելու և հանրային կառույցներում ընտրվելու իրավունք: Առաջին Հանրապետության Ազգային Ժողովում պատգամավորների 8%-ը եղել են կանայք: 1920 թվականին Ճապոնիայում Հայաստանի դեսպան է նշանակվել Դիանա Աբգարը. աննախադեպ փաստ ոչ միայն Արևելքի, այլև Արևմուտքի համար: Համաշխարհային դիվանագիտության պատմության մեջ մինչ այդ կին դեսպանի միայն մեկ դեպք էր հայտնի (Ռոսիկա Շվիմեր, ով Հունգարիայի դեսպանն էր Շվեյցարիայում): Դիանա Աբգարի դեսպան նշանակվելուց հետո Ճապոնիան դե ֆակտո ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը` հեշտացնելով տիկնոջ մարդասիրական գործունեությունը և փախստականներին տրվող օգնությունը: Նրա հովանավորությունն են վայելել նաև Սինգապուրի և Ինդոնեզիայի հայերը:

Կանայք խորհրդային հասարակարգում

Խորհրդային Հայաստանում տեղի է ունենում կանանց դերի որոշ ակտիվացում, հատկապես` հասարական ու տնտեսական կյանքում: Կոմունիստական կուսակցությունը ի սկզբանե հայտարարեց, որ ապահովելու է ոչ միայն կանանց իրավահավասարությունը, այլև հասնելու է նրան, որ կանանց կտրելու է կենցաղային ստորացուցիչ աշխատանքներից: Կոմունիստական կուսակցությունը փորձում էր ակտիվորեն օգտագործել կանանց՝ ճորտատիրական ու բուրժուական սովորույթներն ու ավանդույթները կործանելու համար: Այս քաղաքականության գործնական կիրառումը հանգեցրեց նրան, որ մի շարք մասնագիտությունների գծով կանայք կազմեցին մեծամասնություն (բժիշկներ, ուսուցիչներ): Խորհրդային Հայաստանը 80-ական թվականներին ուներ 9000 կին գիտաշխատող, նույնքան կին բժշկուհի, 30 հազ. ուսուցչուհի: Որոշ կանայք ղեկավար դիրքեր զբաղեցրեցին խոշոր ձեռնարկություններում, հատկապես թեթև և սննդի արդյունաբերության, առևտրի ոլորտներում: Սրանք այն ոլորտներն էին, որտեղ կանացի աշխատուժը մեծ տեսակարար կշիռ էր կազմում: Այսինքն` կանանց տնտեսական դերի ակտիվացումը տեղի էր ունենում կանանց աշխատուժն ավելի արդյունավետ կառավարելու նպատակով:

Կանանց իրավահավասարությունը շեշտելու համար ԽՍՀՄ-ում մեծ շուքով նշում էին Կանանց միջազգային օրը` մարտի 8-ը: Աշխարհի ոչ մի այլ երկրում այդ տոնն ավելի մեծ շուքով չի նշվել: 1965 թվականից մարտի 8-ը ոչ աշխատանքային օր հռչակվեց, որին հետևեցին նաև մի քանի այլ սոցիալիստական երկրներ:

Սակայն քաղաքական կյանքում կանանց դերակատարումը ձևական բնույթ էր կրում: Կոմունիստական կուսակցության վերնախավում երբեք կանայք չեն եղել, իսկ խորհրդարանում նրանց մասնակցությունը ձևական բնույթ էր կրում: Անկախացման նախաշեմին Հայաստանի առաջին գումարման Գերագույն խորհուրդը 1990թ. ուներ 260 պատգամավոր, որոնցից 11-ն էին կանայք:

Սակայն խորհրդային շրջանում առկա էին նաև կանանց իրավունքների մի շարք սահմանափակումներ: Այն բարոյական կոդեքսը, որ քարոզվում էր խորհրդային ղեկավարության կողմից, առաջին հերթին կաշկանդում էր կանանց: Օրինակ` խորհրդային կարգերի ժամանակ երբեք չեն անցկացվել գեղեցկության մրցույթներ, որպեսզի չխաթարվի «աշխատավոր կնոջ» կերպարը: Եթե խորհրդային իշխանության առաջին տասնամյակներն ակնհայտորեն նպաստեցին հասարակական կյանքի ամենատարբեր ոլորտներում կանանց ներգրավվածության աճին, ապա վերջին տասնամյակներում գենդերային անհավասարության դրսևորումներն սկսեցին ավելի ու ավելի զգացնել տալ:

Գենդերային անհավասարության այդ դրսևորումները զգացվում են նաև մինչ այսօր, ինչն արտահայտվում է ընտանեկան բռնությունների աճով, քաղաքական կյանքում և ղեկավար մարմիններում կանանց սահմանափակ ներգրավմամբ: Ներկայում ՀՀ Ազգային Ժողովի 131 պատգամավորներից 14-ը կանայք են, իսկ ՀՀ կառավարության 16 անդամներից երկուսն են կին (մշակույթի և սփյուռքի նախարարները): Սակայն, ընդհանուր առմամբ, Հայաստանում կանանց ու տղամարդկանց անհավասարությունն այնքան էլ սուր չի խնդիր չի համարվում: