Հարցազրույց ՀՀ Կենտրոնական բանկի խորհրդի անդամ, տնտեսագիտության թեկնածու Վաչե Գաբրիելյանի հետ

- Հանրությանը շարունակում է հուզել դրամի արժեւորման գործընթացը: Տարատեսակ բացատրություններից, որ տալիս են Կենտրոնական բանկի (ԿԲ) ներկայացուցիչները, իրականում ոչինչ հնարավոր չէ հասկանալ: Որո՞նք են այն գործոնները, որոնց հաշվին արժեւորվում է դրամը:

- Նախ` հուսով եմ, որ ԿԲ-ի ներկայացուցիչները եթե անգամ տալիս են տարատեսակ, ապա ոչ` տարաբնույթ բացատրություններ: Դրամի արժեւորման գործոնները, բնականաբար, մի քանիսն են, դրանց շարքում անհրաժեշտ է նշել առաջին` տրանսֆերտների գումարների էական աճը (մենք կարող ենք խոսել չորս տարվա ընթացքում դրանց համարյա եռապատկման մասին), երկրորդ` արտահանումը (ինչքան էլ ասենք, որ նվազում է, այդպես չէ, բացարձակ ծավալներով այն աճում է): Տարբեր տեմպերով, սակայն, արտահանումն ավելացել է վերջին բոլոր տարիների ընթացքում: Այս տարվա առաջին վեց ամսվա ընթացքում արտահանվել է մոտ 60 տոկոսով ավելի արտադրանք, քան 2004-ի առաջին վեց ամիսներին (2004-ը արժեւորման առաջին տարին է): Իհարկե, սա պետք է համադրել նույն ժամանակաշրջանի ներմուծման մոտ 120 տոկոս աճի հետ, սակայն ներքին շուկայում արտարժույթի առաջարկի եւ պահանջարկի դինամիկան հասկանալու տեսակետից մենք իրավունք չունենք այս հոսքերն անտեսելու: Երրորդ` կա ապադոլարացման երեւույթ, երբ դրամի արժեւորմանը զուգընթաց բնակչության խնայողություններն արտարժույթից փոխվում են դրամի:

Ընդհանուր առմամբ, մեզ մոտ նույնպես առկա է բազմաթիվ այլ երկրներում տեղի ունեցող այն երեւույթը, երբ տնտեսական մակարդակի զարգացման հետ արդյունավետության բարձրացման եւ ներդրումների աճի հաշվին տեղի է ունենում արժեւորում: Բերեմ մի շարք տվյալներ` ցույց տալու համար, թե ինչպիսին է, օրինակ, տրանսֆերտների բացարձակ ազդեցությունը: Կարող եք տեսնել, թե ինչպիսին է տրանսֆերտների աճը: Հիշու՞մ եք, երբ մեզ ասում էին` գիտեք, անհնար է, որ հայերը դրսում հանկարծ հարստանան, ու բոլորը հանկարծ ավելի շատ փող ուղարկեն, բայց վիճակագրությունն անողոք է` մենք ունենք տրանսֆերտների էական աճ (Տես աղյուսակը):

Ֆիզիկական անձանց կողմից կատարված փոխանցումների դինամիկան ԱՄՆ դոլարով

Հիմնական ներհոսքը Ռուսաստանից է, իսկ Ռուսաստանում նավթի համաշխարհային գներով պայմանավորված` առկա է եկամուտների համատարած աճ, այդ թվում` շինարարության եւ առեւտրի ճյուղերում, որտեղ հիմնականում զբաղված է ՀՀ-ից Ռուսաստանում գտնվող արտագնա աշխատուժը: 

2007 թ. 8 ամսվա արդյունքներով ավելի շատ զուտ ներհոսք ունենք, քան 2005 թ.: Եվ այդ 8 ամսվա զուտ ներհոսքն ընդամենը 25 մլն դոլարով է պակաս ամբողջ 2006 թ. զուտ ներհոսքից, որը մոտ 450 մլն դոլարի կարգի է: Համեմատության համար նշեմ, որ դա մոտավորապես նույն կարգի է, ինչ որ միջինում 2006 թ. ՀՀ-ում առկա ողջ կանխիկ դրամը, եւ ավելին, քան արտարժույթով կամ դրամով ավանդների քանակը: Եթե խոսում ենք համախառն ներհոսքի մասին, ապա այն մեկ միլիարդ դոլարից ավելի է, եւ դա համադրելի է մեր համախառն ներքին արդյունքի մոտ 20 տոկոսի հետ: Աճի տեմպերը եթե նայեք, դրանք էլի սարսափելի մեծ են: Եթե նախորդ երկու տարիներին մենք ունեինք աճի տեմպերի դանդաղում, ապա այս տարի տեմպերի դանդաղում դեռեւս չի գրանցվել: Սա նշանակում է, որ ճնշումը շարունակվում է չթուլացող տեմպերով: Ընդ որում` բերված թվերը միայն ֆիզիկական անձանցից եկած տրանսֆերտներին են վերաբերում, այդ ճնշումից բացի, ունենք նաեւ էական ներդրումներ: Այդ ներդրումները կարող են լինել ոչ միայն անհատական կերպով, ասենք` նույն շինարարության մեջ, այլեւ գործարաններում կամ այլ բիզնեսներում: Օրինակ կարող եմ բերել ֆինանսական ոլորտից` այս տարի HSBC բանկը մեծ գլխամաս եւ երկու նոր մասնաճյուղ բացեց, եւ նրանք էլի ներդրումներ են անելու, ընդլայնվելու են նաեւ մարզերում: Իհարկե, բանկի շահութաբերությունը մեծ է, մեծ շահույթներ են ստանում, որոնք դուրս են գնում, բայց այլ հավասար պայմաններում դա ներդրումների աճ է եւ հետ գնացող շահույթի նվազում: HSBC բանկից բացի, բանկային համակարգում մենք մոտակա ամիսներին դարձյալ տասնյակ միլիոնավոր դոլարների ներդրումներ ենք սպասում դրսից:

Այս հոսքերը եւս սկսում են ստեղծել բավական մեծ ճնշում` ի հավելումն այն ամենի, ինչ մենք ունենք: Եկամուտներն, արդյունքում, շատանում են, իսկ երբ եկամուտները շատանում են առաջանցիկ տեմպերով, առաջանում են գնաճային ճնշումներ: Ըստ Սահմանադրության` Կենտրոնական բանկի խնդիրն է գնաճային ճնշումները գնաճի չվերածելը: Մեր վրա դրված սահմանափակումը խիստ էական է, թե՛ Սահմանադրությունը, թե՛ օրենքներն ասում են, որ ԿԲ-ի հիմնական խնդիրը ցածր գնաճ ունենալն է, եւ այս տեսակետից փոքր, բաց տնտեսության համար կարեւորագույն խնդիրը, գնաճի պահպանման պարագայում, արժեւորումն է: 

Տվյալ դեպքում կա տնտեսագիտության հայտնի աքսիոմ, որը սահմանում է, որ փոքր, բաց տնտեսությունների համար կապիտալի ազատ հոսքերի պայմաններում նպատակը կարող է լինել կա՛մ գնաճը, կա՛մ փոխարժեքը: ՀՀ օրենսդրությունն այդ տեսակետից բավականաչափ կոշտ է եւ ասում է, որ դրամավարկային քաղաքականության նպատակը պետք է լինի միայն գնաճը: Ընդ որում` երբ մենք ասում ենք գնաճ, պետք է հասկանալ հայկական ազգային արժույթով սպառողական գների ինդեքսը: Մեր գերխնդիրը դա պահելն է: Եթե, ասենք, մինչեւ 3-4 տոկոս (սա Ազգային ժողովի սահմանած մակարդակն է) գնաճը պահելու սահմաններում հնարավոր է մեղմել փոխարժեքի տատանումները, դա մենք անում ենք: Ընդ որում` մեզ համար կարեւորը, քանի որ մենք ունենք լողացող փոխարժեք, ոչ թե կցկտուր ձեւով այդ փոխարժեքի որեւէ սահման ֆիքսելն է եւ ապա` այն ճնշման տակ բարձրացնելը, այլ տատանումների ընթացքը մեղմացնելը: Տատանումներից եւս էական շեղումներ են առաջանում շուկայում տնտեսվարող սուբյեկտների մոտ, իրենք չեն կարողանում պլանավորել եւ օգտավետ գործունեություն ծավալել: 

Տվյալ պարագայում մենք խնդիր ունենք` ՀՀ-ում դրսից եկող եկամուտների էական աճ կա: Դրամավարկային քաղաքականության միջոցներով եկամուտների աճի գնաճային անցանկալի հետեւանքների դեմ պայքարելու դեպքում մենք ունենք փոխարժեքի կամ գնաճի այս ընտրությունը: Կան նաեւ այլ մեթոդներ. կարելի է ֆիսկալ մեթոդն օգտագործել, ասենք` ավելի շատ հարկ հավաքել, քիչ ծախսել, կառուցվածքային որոշակի փոփոխություններ անել, գնումներ անել արտասահմանից եւ այլն: Յուրաքանչյուր մեթոդ ունի իր թեր եւ դեմ կողմերը, եւ ցանկալի է հստակորեն վերլուծել բոլոր, ոչ միայն դրամավարկային մեթոդները:

-Տնտեսության համար ի՞նչ հետեւանքներ կարող է ունենալ այդ արժեւորումը: Որո՞նք են դրական եւ բացասական հետեւանքները: 

Բնականաբար, դրական հետեւանքը բնակչության եկամուտների աճն է: Այդ թվում` եկամուտների աճը կարող է պետության կողմից վերաբաշխվել սոցիալապես առավել անապահով խավերին: Դա նաեւ պետական պարտքի բեռի թեթեւացումն է: Քանի որ ՀՀ պետական պարտքը հիմնականում արտարժույթով է, իսկ հարկերը հավաքվում են դրամով, ապա դա պարտքի թեթեւացում է: 

Բացասական տեսակետից, բնականաբար, դա այն ազդեցությունն է, որն ունի արտահանող ճյուղերի վրա, քանի որ արտահանող ճյուղերի արտադրանքը թանկանում է եւ դառնում ոչ կամ քիչ մրցունակ: Երկրորդը վերաբերում է նրան, որ տարբեր նպատակներով դրսից եկող ֆինանսական հոսքերը, այդ թվում` կառավարության համար Լինսի հիմնադրամի, Համաշխարհային բանկի եւ այլն, խնդիրներ են առաջացնում, որովհետեւ դրանցով ավելի քիչ ծախսեր կարելի է անել, քան առաջ: Դա վերաբերում է նաեւ բնակչության մի ստվար զանգվածին, որը դրսում աշխատում է եւ գումար է ուղարկում Հայաստան: Դրականի եւ բացասականի չափերի համադրումն արդեն այլ խնդիր է: 

- Հարցն այս կերպ ձեւակերպենք` դրակա՞նն է շատ, թե՞ բացասականը: 

- Իմ կարծիքով` դրականն ավելի շատ է, որովհետեւ այս ամենի պարագայում մենք ունենք էական տնտեսական աճ, եւ այդ տնտեսական աճի ժամանակ հնարավորություն ունենք ապագայի համար զինվելու: Բայց, միեւնույն ժամանակ, պետք է հասկանանք, որ ինչ-որ բան շատ արագ անելը ցավոտ է: Երկու կողմից էլ պրոբլեմ կա: Պետք է ամեն ինչ անենք, որպեսզի դրականն ավելի շատ լինի: 

- Իսկ Ձեր նշած տնտեսական աճն ինչքանո՞վ է ազդում դրամի արժեւորման վրա:

- Տնտեսական աճը նույնպես եկամուտների ավելացում է նշանակում: Եկամուտների ավելացումը նույնպես բերում է որոշակի ռեսուրսների թանկացման, եւ երկրներ կան, ասենք` Սինգապուր, Ճապոնիա, որ տնտեսական աճի հետեւանքով միշտ անշեղորեն տասնամյակների ընթացքում ունեցել են ազգային արտարժույթի արժեւորում: Դա նաեւ արտադրողականության աճն է եւ այլն, եւ այլն: Դա նույնպես ազդում է, բնականաբար, բայց այս պահին ամենամեծն արտաքին ազդեցությունն է` տրանսֆերտները եւ ներդրումները: Շատ հաճախ կարող եք լսել հետեւյալ բացատրությունը, որ տրանսֆերտներն ավելանում են նաեւ այն պատճառով, որ այստեղ ամեն ինչ թանկանում է: Իրականում դա այդպես չէ: 

- Մարդիկ հենց դա են ասում, որ առաջվա 100 դոլարով այլեւս չեն կարողանում ապրել, դրա համար իրենց հարազատները ստիպված 200 դոլար են ուղարկում: 

- Ճիշտ են ասում, որ ավելի շատ են ուղարկում, բայց դա շրջան է, եւ պատճառահետեւանքային կապերը մեկը մյուսից են բխում: Եթե Ձեզ հետաքրքրում է, ես կարող եմ տալ մի հետազոտություն, որտեղ մաթեմատիկորեն ապացուցված է, որ սկիզբը դրել են տրանսֆերտները (նկատի ունի Արժույթի միջազգային հիմնադրամի 2006 թ. նոյեմբերին հրապարակած հետազոտությունը, հեղինակներ` Դեվիդ Հաուներ, Ռուբեն Աթոյան - է. Բ.): Այսինքն` ոչ թե գների աճ տեղի ունեցավ կամ ինչ-որ այլ ներքին երեւույթ, այլ, մեծ քանակությամբ փող գալով, Հայաստանում տեղի ունեցավ դոլարի արժեզրկում, որից հետո արդեն նույն ծախսերն ապահովելու համար ավելի շատ արտարժույթի կարիք առաջացավ: 

- Իսկ ԿԲ-ն չէ՞ր կարող քայլեր ձեռնարկել, որպեսզի այդքան կտրուկ չլիներ դրամի արժեւորման գործընթացը:

- Կտրուկ արժեւորման դեմն առնելու գինը փոքր բաց տնտեսության պարագայում բարձր գնաճն էր: Այսինքն` մենք այդ դեպքում պետք է թողնեինք, որ, ասենք, 10 տոկոսանոց գնաճ (այսինքն` հայկական արժույթով արտահայտված սպառողական գների ինդեքսի աճ) տեղի ունենար: 

- Այժմ, երբ հետադարձ հայացք եք նետում, կա՞ն ինչ-որ բաներ, որ ԿԲ-ն կարող էր անել, բայց չի արել: 

- Ես անձամբ չեմ տեսնում, թե ռազմավարական առումով ինչ կարող էր ԿԲ-ն անել: Մենք վերջին մի քանի տարում շուկայից գնողն ենք եղել: Այսինքն` մենք ոչ թե դոլար ենք վաճառել, այլ ընդհակառակը` անընդհատ ձգտել ենք շուկայից գնել եւ տարեկան հարյուրավոր միլիոններով շուկայից դոլար ենք գնել` դրա փոխարեն դրամ լցնելով: Բայց մենք այդքան դրամ կարող ենք լցնել միայն այնքանով, որքանով դա գների ընդհանուր մակարդակի վրա չի ազդում: Եթե մեր ներարկած ամբողջ գումարը անմիջապես ամբողջությամբ հետ քաշենք շատ բարձր տոկոսադրույքների միջոցով, դրա ազդեցությունը տնտեսական աճի վրա կլինի խիստ բացասական: Ասել, որ մենք ընդհանրապես չենք մեղմել, ճիշտ չի լինի, որովհետեւ, կրկնում եմ, տարեկան մի քանի հարյուր մլն դոլար ենք գնում: Ինչ վերաբերում է մարտավարությանը, անշուշտ, կարելի էր որոշ բաներ ավելի սահուն անել:

- Շատ արտահանողներ «Հետքին» տված հարցազրույցներում ասում են, որ ամենամեծ հարվածն իրենց գործունեության ընթացքում եղել է դրամի արժեւորւմը: Նույնիսկ ընկերություններ կան, որոնք այդ պատճառով դադարեցրել են իրենց գործունեությունը:

- Ես էլ շատ եմ լսել դրա մասին, սակայն որեւէ կոնկրետ դեպք չգիտեմ:

- Կատարե՞լ եք որեւէ ուսումնասիրություն` պարզելու, թե դրամի արժեւորման պատճառով որքան են նվազել արտահանման ծավալները, եւ որքան կորուստներ են ունեցել արտահանող ձեռնարկությունները:

- Անհնար է դա անել: Բոլոր արտահանողներին, ովքեր բողոքում են, ես հարցրել եմ. «Որ բողոքում եք, ձեր ծախսային կառուցվածքն ինչպիսի՞ն է, փոխարժեքի ո՞ր մակարդակի դեպքում է, որ դուք, մասնավորապես, կլինեք ոչ շահութաբեր, եւ ո՞ր դեպքում` շահութաբեր: Վստահեցնում եմ ձեզ` որեւէ կոնկրետ պատասխան չեմ ստացել: Դուք որեւէ արտահանողի թվերը տեսե՞լ եք երբեւէ, իրենք Ձեզ ասե՞լ են, թե որն է իրենց շահութաբերության նորման: Նրանք ձեզ ցու՞յց են տվել իրենց ծախսերի կառուցվածքը: Մենք խնդրել ենք, ասել ենք` տվեք, հասկանանք, որեւէ մեկը տվյալներ բացահայտելու ցանկություն չունի: ԿԲ-ն կարող է դատողություն անել միայն ընդհանուր ծավալներից ելնելով, որովհետեւ ձեռնարկությունների ծախսային տվյալների վերաբերյալ մենք ի վիճակի չենք դատողություններ անել, եւ ես չեմ տեսել որեւէ ձեռնարկություն, որ գա եւ բացեիբաց հայտարարի: Երբ նայում ենք ընդհանուր տվյալները, կարող ենք տեսնել, որ այս տարի ունենք արտահանման աճ, չեմ ասում շատ, բայց կա: Այդ թվում աճ կա սննդի վերամշակման ոլորտում, որը խիստ զգայուն է փոխարժեքի նկատմամբ:

ԿԲ-ն, եթե նույնիսկ ուզենա կոնկրետ ճյուղերի վրա ազդեցություն ունենալ, չի կարող: Մենք ճյուղային քաղաքականություն չենք կարող իրականացնել, որովհետեւ մեր գործիքն այդպիսին չի, մեր գործիքն ընդհանուր է: Մենք կարող ենք ընդհանուր մակրոտնտեսական իրավիճակի մաս կազմող ինչ-որ բան ապահովել կամ չապահովել: Փոխաբերական իմաստով` մենք ունենք մեծ մուրճ, իսկ կոնկրետ ճյուղերի վերաբերյալ կառուցվածքային քաղաքականությունը շատ ավելի լավ է իրականացնել, ասենք, պտուտակահանով: Ինչ վերաբերում է մյուս խնդիրներին, ինձ շատ են հետաքրքում տնտեսության ճյուղ առ ճյուղ վերլուծությունները, բայց ես երբեւէ դրանք չեմ տեսել, թեեւ միշտ ուզել եմ տեսնել: 

- «Էյ Սի Փի» ընկերությունն, օրինակ, ասում է, որ դրամի արժեւորման պտճառով տարեկան 2 մլն դոլարի վնաս է կրել: Այլ կազմակերպություններ էլ կոնկրետ թվեր են նշում:

- «Էյ Սի Փի»-ն շահութաբեր ձեռնարկություն է, պղնձի համաշխարհային գները բարձրացել են եւ, վնաս ասելով, իրենք հասկանում են իրենց չստացած եկամուտը: Բայց արդյո՞ք պետության խնդիրն է ապահովել, որ նրանք ունենային եւս 2 մլն դոլարի շահույթ: 

- Գուցե օրինակը հաջող չէր, մեկ ուրիշը բերեմ. չիր արտադրող ձեռնարկությունները դրամի արժեւորման պատճառով չեն կարողանում այլեւս արտահանել: 

- Ես նորից եմ ուզում ասել. մինչեւ նրանց ծախսային կառուցվածքը չտեսնեմ, չեմ կարող որեւէ բան ասել: Սակայն, դա չէ կարեւորը: Այսպես ասեմ` պետության խնդիրը որեւէ ճյուղի արտահանումն ապահովելը չէ, պետության խնդիրը տնտեսական աճի ապահովումն է: Անգամ փոքր երկրների համար միշտ չէ, որ տնտեսական աճը պետք է ապահովվի արտահանման միջոցով: Պետությունը կարող է առաջնահերթություններ սահմանել եւ խթանել դրանք: Սակայն խթանման համար դրամավարկային քաղաքականությունը վատ գործիք է, որովհետեւ այն շատ մեծ, բութ գործիք է դրա համար: Դու չես կարող դրամավարկային քաղաքականությամբ ինչ-որ բան խթանել կամ չխթանել, խթանելը կամ հակազդելը ստացվում են համատարած բոլոր ճյուղերի համար: Մասնավորապես, էժան փոխարժեքի միջոցով արտահանում եւ տնտեսական աճ խթանելը բնական ռեսուրսների սակավության դեպքում հիմնականում նշանակում է ներքին եկամուտների զսպում` անկախ ճյուղի կամ արտադրանքի առաջնահերթությունից: Թեեւ սա շատ երկրներում տարբեր պահերի արդյունավետ կերպով կիրառված ռազմավարություն է, ոչ ոք չի կարող պնդել, որ բոլոր պայմաններում սա լավագույն ռազմավարությունն է: 

Գանք հաջորդ խնդրին: Երբ մենք ընդհանուրն ենք նայում, արդյոք ընդհանուր մակարդակով կա՞ խնդիր, թե՞ չկա, եւ արդյոք դրամը գերարժեւորվա՞ծ է, թե՞ ոչ: Դրա համար օգտագործվում են տարբեր տեսակի մակրոտնտեսական գնահատականներ, դրանք ԿԲ-ում մենք էլ ենք արել: Որպես ավելի չեզոք գնահատական` ես կարող եմ Ձեզ տրամադրել, մասնավորապես, երկու փաստաթուղթ, որ Արժույթի միջազգային հիմնադրամն է պատրաստել: Այն պրոֆեսիոնալ վերլուծություն է, այլ անկախ կազմակերպություն կամ անձ, որ դրա վերաբերյալ կոնկրետ թվային վերլուծություն ունենա, ես չգիտեմ: Սրանք անցած տարվա վերջին կատարված վերլուծություններն են, եւ այստեղ երկու բան կա: Ինչպե՞ս են եղել փոխարժեքի զարգացումները, դինամիկան, տատանողականությունը եւ, բացի դրանից, արդյոք մրցունակության վրա ազդու՞մ է, թե՞ չի ազդում: Այստեղ խոսվում է հավասարակշիռ իրական փոխարժեքի մասին: Վերլուծությունները վկայում են, որ չի կարելի խոսել ՀՀ դրամի էական գերարժեւորման մասին:

Մենք երկու կարեւոր բան պետք է հասկանանք. ա/ ի՞նչ կարող ենք անել ընդհանրապես, բ/ հատկապես դրամավարկային քաղաքականությամբ դրա համար ի՞նչ կարող ենք անել: Մենք ունենք կապիտալ ներհոսք, եւ դրա պայմաններում դրամավարկային քաղաքականության օգտակարությունը որպես այդպիսին սահմանափակ է, չեմ ասում, թե զրոյական է, անարդյունավետ է, բայց կարող է լինել այնքան, որքան: Հիմա որչափով կարողացել ենք, արել ենք, մենք կլանել ենք եկող ներհոսքի առնվազն մեկ երրորդը, դրա հետեւանքով ծախսեր ենք արել: ԿԲ-ն` որպես կառույց, ունի վնասներ, որովհետեւ մեզ մոտ հիմնական ակտիվները արտարժույթով են, պարտավորությունները` դրամով: Բայց օրենքն անողոք է, օրենքն ասում է` մեր գլխավոր նպատակը գների կայունությունն է, եւ այդ նպատակն է, որի ուղղությամբ մենք շարժվում ենք: Այսինքն` դուք կարող եք հարց բարձրացնել` որքանո՞վ է տրամաբանական այսպիսի կառուցվածքը, բայց դա օրենք է, եկեք հիմա դա չքննարկենք: Եղած օրենսդրության շրջանակներում դրամավարկային քաղաքականության միջոցով դրանից ավել ի՞նչ կարելի էր անել, ես չգիտեմ: 

- Տնտեսագետ Թաթուլ Մանասերյանը «Հետքին» տված հարցազրույցում չի բացառում, որ դրամի արժեւորման պատճառներից մեկը կարող է լինել փողերի լվացումը: Դուք ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այս տեսակետը: 

- Բացասական, ես եւս մի անգամ ասել եմ, որ ստացվող գումարները հիմնականում տրանսֆերտներ են, եւ էական մասը չի գալիս միլիոն-երկու միլիոնով, դրանք գալիս են 7-8 հարյուր դոլար, հազար, երկու հազար դոլար միջինում, այդպիսի չափերով են: 

- Բայց եղել են նաեւ միլիոններ, «Կոնվերս» բանկի պատմության ժամանակ խոսվում էր միլիոնների մասին: 

- «Կոնվերս» բանկի թե հատկապես ո՞ր գումարների մասին է խոսքը, չգիտեմ: Ես ասում եմ` միջինով են եկել գումարները: Մեծ գումարները չեն բացառվում: ԿԲ-ն ունի ֆինանսական դիտարկումների կենտրոն, եւ բոլոր մեծ գումարները, որ գալիս են, որոշակի շեմից բարձր բոլոր մեծ գումարներն ուսումնասիրվում են` փաստաթղթերը, որտեղի՞ց, ու՞մ, ինչի՞ համար է գնում: Ըստ օրենքի` բոլոր բանկերի պարտավորությունն է այդ մեծ գումարների մասին տեղեկացնել ԿԲ-ին, որպեսզի վստահ լինեն, որ փողերի լվացում չկա: Եղել են դեպքեր, որ բանկերը հայտնել են մեզ, մեր ֆինանսական դիտարկումների կենտրոնը դիտարկումներ է արել եւ նյութերն ուղարկել է համապատասխան մարմիններին: 

- Իսկ այդ տեղեկություններն ուղարկելուց հետո քրեական գործեր հարուցվե՞լ են: 

- Միգուցե, ես դրանց հետագա ընթացքով չեմ հետաքրքրվել: Դրանք եզակի դեպքեր են, եւ այնտեղ մեծ գումարներ չկան: Այնպես որ, խոշոր չափի փողեր այստեղ չեն կարող լվացվել: Հոսքերի բնույթն այդպիսին չէ: Ես Թ. Մանասերյանի ասածը ժխտում եմ: Որ փողերի լվացման առանձին դեպքեր կան եւ կլինեն, կասկած չկա, բայց որ դա համատարած բնույթ ունի եւ հիմնականն է փոխանցումների մեջ, դա բացարձակապես, իմ կարծիքով, անհիմն է: 

- ՀՀ նախկին վարչապետ Հ. Բագրատյանն ասում է, որ ՀՀ բանկային համակարգը լուրջ բարեփոխումների կարիք ունի` ոչ միայն կառուցվածքային, այլ նաեւ կադրային: Դուք կիսու՞մ եք այս տեսակետը: ԿԲ-ում ճգնաժամ կա՞:

- Եթե համակարգում ճգնաժամ լինի, ակտիվները շատ մեծ տեմպերով չեն աճի, երբ ակտիվները 50-60 տոկոսով աճում են (առանց վատ վարկերի տեսակարար կշռի աճի), այդտեղ ճգնաժամային համակարգի բնութագրիչ չկա: Կադրերի տեսակետից էլ եթե ճգնաժամ լինի, արտահոսք չի լինի, երբ բանկային կադրերը շատ ավելի բարձր աշխատավարձով տեղ են գտնում այլ առեւտրային, ոչ բանկային կառույցներում: 

- Իսկ ճի՞շտ է, որ վերջերս կադրերի մեծ արտահոսք կա ԿԲ-ից, եթե այո, ապա որո՞նք են պատճառները:

- Արտահոսք կա, պատճառը վարձատրությունն է: Այլ կազմակերպություններ, բանկեր շատ ավելի շատ փող են տալիս, այլ պատճառ չկա: Մենք ունենք այժմ արդեն նախկին աշխատակիցներ, որոնք, այլ կառույց տեղափոխվելով, ստանում են իրենց նախկին աշխատավարձի մինչեւ եռապատիկը:

- Դրամի արժեւորումն ազդում է հատկապես մեր այն հայրենակիցների եկամուտների վրա, ովքեր դրսում աշխատելով` այստեղ պահում են իրենց հարազատներին: Նրանք ստիպված են ավելի շատ փող ուղարկել: Ձեր կարծիքով` սա չի՞ հանգեցնի տրանսֆերտների կրճատմանը:

- Դա բարդ հարց է, բայց, իմ կարծիքով, նման վտանգ չկա: Նայեք` որտեղի՞ց են գալիս հիմնական տրանսֆերտները: 75 տոկոսը Ռուսաստանից է: Այդ փոխանցումները հիմնականում կրկնում են Ռուսաստանում բնակչության եկամուտները: Մենք միշտ ունենալու ենք վիճակ, երբ դուք ունեք մոբիլ աշխատուժ, եւ այդ աշխատուժը Ռուսաստանում սահմանափակումներ չունի, ի տարբերություն այլ երկրների, եւ այնտեղ եկամուտներն ավելի բարձր են: Սա ինչ-որ առումով նաեւ համաշխարհային ֆենոմեն է, որովհետեւ, եթե ուշադրություն դարձնեք տվյալներին, վերջին տարիներին ամենաարագ աճող միջազգային հոսքերը ոչ թե միջազգային կապիտալ հոսքերն են կամ ուղղակի ներդրումները, այլ տրանսֆերտները: Տվյալ պարագայում մենք նույնպես ունենք այդ երեւույթը: Եւ եթե գնալով նրանք այնտեղ ավելի բարձր եկամուտներ են ստանում, թե ինչ կլինի սոցիալական դինամիկայի տեսակետից, ասենք` ընտանիքին այլեւս չեն օգնի, բացարձակապես այլ հարց է, դա կրկին շատ այլ գործոններով է պայմանավորված, քան դրամի արժեւորմամբ: 

- Ինչքանո՞վ է ճիշտ, որ գնաճի պահպանման գործառույթը դրված է ԿԲ-ի վրա: Դրանով ԿԲ-ն ավելի հզոր կառույց չի՞ դարձել: Չե՞ք կարծում, որ այդ գործառույթը պետք է դրված լինի կառավարության վրա: 

- ԿԲ-ի գործառույթը, նախեւառաջ, դրամավարկային քաղաքականության իրականացումն է: Գնաճի կառավարման գործառույթը միայն ԿԲ-ի վրա չէ դրված: Գնաճի համար պատասխանատու է նաեւ կառավարությունը, քանի որ գնաճի վրա առնվազն ազդում է նաեւ ֆիսկալ, կառուցվածքային քաղաքականությունը: ԿԲ-ի առումով դա ոչ թե իրավասության ամրագրում է, այլ հայեցողության սահմանափակում: Կայուն գների ապահովումը ԿԲ-ի հիմնական նպատակն է, այսինքն` ոչ թե միայն ԿԲ-ն է պատասխանատու գնաճի համար, այլ իր այլ նպատակների մեջ ԿԲ-ի համար կարեւորը գնաճն է, եւ եթե նպատակների միջեւ ընտրության խնդիր առաջանա, ԿԲ-ն պարտավոր է առաջնահերթությունը տալ ցածր գնաճի նպատակին: Այս առումով ՀՀ ԿԲ անկախությունը խիստ սահմանափակ է. այն ոչ կարող է նպատակների միջեւ ընտրություն կատարել, ոչ էլ օրենսդրի կողմից սահմանված նպատակի համար թիրախ կամ գնաճի մակարդակ սահմանել: ԿԲ-ն հայեցողականություն ունի միայն հաստատված թիրախին հասնելու ձեւերի ընտրության մեջ: Այս տեսակետից ՀՀ օրենսդրությունը բավականին խիստ է: Ամփոփելով` իհարկե, կառավարությունը եւս պատասխանատու է գնաճի համար: Ինձ թվում է` կառավարությունում դա երբեք չեն ժխտել: