Թիֆլիսի մշակութային եռուզեռում, երբ կայսրության փլուզման ու հեղափոխության ալիքները դեռ նոր էին հասնում Անդրկովկաս, մի պատանի նկարիչ համարձակվեց կատականկարել հայ գրականության հսկային:

1917 թվականին «Հայ արվեստագետների միության» առաջին ցուցահանդեսի հանդիսավոր բացումը եռում էր քաղաքի մտավորականությամբ: Նորաբաց միությունը, որի հիմքերը դրվել էին ընդամենը մեկ տարի առաջ, հավաքել էր գեղարվեստական Թիֆլիսի ծաղկաբույլը: Ապագա ճարտարապետ, տասնութամյա  Միքայել Մազմանյանը նկարում էր, հատկապես սիրում էր կատականկարել իր ժամանակի հայտնի մարդկանց։ Ցուցահանդեսին ներկայացրել է դրանցից մի քանիսը, որոնց հերոսներից շատերն անձամբ ներկա են եղել միջոցառմանը։ Հատկապես հիշարժան է դարձել Ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի հետ հանդիպումը։

«Հենց վերնիսաժում բռնեց ինձ ու տարավ նկարների մոտ։

-Ա՜յ տղա, ես էդքան բարա՞կ եմ։

Ու ներողամիտ ժպտալով՝ բռնեց ձեռքս»,- այսպես է Մազմանյանն իր  հուշերում նկարագրում հանդիպումը։

«Թումանյանը մեր աշակերտական մտքերում տպավորվել էր ինչպես հայկական հեքիաթները, էպոսը, առակները, լեգենդները-հայ ժողովուրդը լիներ կարծես: Թումանյանին մի քանի կիլոմետրի վրա կարելի էր նշմարել բազմության մեջ: Թումանյանի դիմագծերը, ժպիտը և առհասարակ մաքուր արտաքինը ինչ որ ուժով դեպի իրեն էր քաշում: Ես չեմ հանդիպել որևէ մեկին, որ ունենար այդպիսի հմայք: Բարձրահասակ, ճերմակահեր, փոքրիկ գլխով: Մեքենայով հավասար խուզած գլուխը մշտապես փոքր ինչ ծռած դեպի առաջ, ասես որոնելիս լիներ այն ամենը, ինչ լավ է կյանքում: Վայելուչ շարժ ու ձև, հանդիսավոր, հասարակ, բնական, աչքերում հուրհրացող ջերմ կրակ ու ոգեշնչված հայացք: Հագնում էր ողջ ճերմակ:Մոգական մի ուժ ուներ: Թումանյանի դեմքը ճերմակ էր, գունատ, երբեմն այտերը թեթև կարմրում էին ներքուստ արևով լուսավորված, անընդհատ ճառագում էր շուրջը: Ժպի՜տը... զարմանալի հմայքով շաղ էր տալիս աշխարհի վրա որպես օրհնություն»,-այսպես էր նկարագրում Թումանյանին Մազմանյանը իր օրագրում։

1921 թվականի հուլիսի 13-ին՝  «Հայ արվեստագետների միության» չորրորդ ցուցահանդեսին, երիտասարդ նկարիչն արդեն հանդես էր գալիս որպես արվեստի տեսաբան: Այս անգամ Թումանյանը նախագահում էր հանդիպումը, որտեղ Մազմանյանը ներկայացնում էր իր համարձակ տեսությունները ազգային արվեստի մասին:

Մազմանյանի և Թումանյանի վերջին հանդիպումը կայացավ արդեն վերջինիս մահից հետո՝ 1923թ.-ին՝ Մոսկվայում․ 1921 թվականից Մազմանյանը սովորում էր Մոսկվայի գեղարվեստի առաջատար ուսումնական հաստատությունում՝ Վխուտեմասում։

«1923 թվի մարտի 24-ին առավոտյան վաղ ինձ մոտ եկավ Արեգը՝ Թումանյանի կրտսեր որդին ու հայտնեց թե՝ հայրիկը մահացավ, գնանք հիվանդանոց, նկարի»,- գրում է Մազմանյանն իր հուշերում: «Առա թուղթ ու մատիտ, գնացինք մորգ: Ահա Թումանյանը, պառկած է ճերմակ սավանի տակ: Երևի այդպես է պառկած եղել Հայկ նահապետը մահճում: Երկարել է կարծես ավելի: Մի աչքը՝ բաց, կարծես թե չի ուզում բաժանվել իր սիրած կյանքից ու գոհ կլիներ գոնե մեկ աչքով նայեր նրան»:

«Ցուրտ էր: Մատիտը հազիվ էի բռնում ձեռքիս, սակայն նկարեցի: Արցունքները հոսում էին աչքերիցս իրենք իրենց», - պատմում է Մազմանյանը:

Մահվան հետ դեմ առ դեմ կանգնած՝ նրա մտքում վերակենդանանում էին Թումանյանի անմահ հերոսները: «Լուսավորչի կանթեղը», «Անուշը», «Գիքորը», «Լոռեցի Սաքոն», անցնում են մտքովս լուսե տողերը, սիրելի դեմքերը և իմ մանկությունը: Ականջիս հնչում է Գիքորի զիլ ձայնը՝ «էստի համեցեք», Սաքոն ասես Լոռվա ժայռերից պոկված հսկա մի բեկոր գլորվում է անդնդախոր ձորը, Անուշն է նայում թախծալի ու վշտոտ։

Այս ժխորը հանդարտվում է էպիկական մի ներդաշնակությամբ ու կանգ առնում մի եզրակացության ահա. մահը մերն է, մենք մահինը, մարդու գործն է միշտ անմահ»:

Պրակտիկ և տեսաբան ճարտարապետ Միքայել Մազմանյանը համարվում է 20-րդ դարի Հայկական ճարտարապետության նորարարական դպրոցի  հիմնադիրներից։ Կյանքը լի է բուռն վերելքներով և ծանր վայրէջքներով։ Քսանականների ստեղծագործ, առաջադիմական հաջողությունների շրջանից մինչև երեսունականների բռնաճնշում և աքսոր դեպի բևեռային քաղաք՝ Նորիլսկ, աքսորից հետո էլ՝ վերադարձ ստեղծագործական բուռն աշխատանքի։

Միքայել Մազմանյան

Մազմանյանը, ինչպես իր  գծանկարներում, այնպես էլ տեքստերում նկարագրում է իր ժամանակակիցներին ու դեպքերն այնքան իրական ու կենդանի, որ ընթերցողին տալիս է ներկայության զգացողություն։

Առաջիկայում «Հետք»-ը կներկայացնի Միքայել Մազմանյանի կյանքն ու գործունեությունը լուսաբանող կարճամետրաժ վավերագրական ֆիլմ։

                                                    Լուսանկարները՝ Լիլիթ Տեր-Մինասյանի արխիվից։