Մենք պա­պիս թա­ղե­ցինք նրա մա­հից երե­սուն տա­րի անց, թեև նրա մահ­վան մա­սին ան­գամ տատս ար­դեն իմի­ջի­այ­լոց էր խո­սում՝ որ­պես հե­ռա­վոր եղե­լու­թյան: Մե­ղա­վո­րը սփ­յուռ­քա­հա­յերն էին. եթե նրանք մի ամիս շուտ փող հան­գա­նա­կե­ին ու գյուղ տա­նող Երևան-Սևան մա­րու­ղին վե­րա­նո­րո­գե­ին, մենք դա չէինք անի: Իսկ այդ օրը գնում էինք, ու Ար­մե­նա­կը ճամ­փի դա­րու­փո­սե­րի մեջ մե­քե­նան ջար­դե­լիս, ամեն փոս ընկ­նե­լիս բղա­վում էր. «Առա­ջին ամս­վա վար­ձը իմն ա…», «Երկ­րորդն էլ ա իմը…», «Եր­րորդն էլ որ տաք՝ եսիմ հե­րի­քի՞ սար­քե­լուն»: Իսկ վեր­ջում մե­քե­նան քաշ­եց-­կանգ­նեց ու շրջ­վե­լով բղա­վեց մեզ վրա. «Ինձ բան էլ պետք չի, իջեք ռադ էղեք, քա­նի մե­քե­նաս փշուր-փ­շուր չի էղել»: Հո­րեղ­բայրս նրա­նից բարձր գո­ռաց.

- Տո՛ դե քշի, հա­վեսդ չու­նեմ,- ու ճլ­տաց­րեց նրա վզին:

Ար­մե­նա­կը հայ­հո­յան­քը կուլ տա­լով ան­ձայն շար­ժեց շր­թունք­նե­րը, հա­յե­լու մի­ջից կա­տա­ղած նա­յեց ու բա­նա­լին պտ­տեց­րեց:

- Այ ցավդ տա­նեմ,- հանգս­տա­ցավ հո­րեղ­բայրս,- գե­նե­րալ մարդ ենք ժա­մադ­րել… հա­նա՞ք ես անում: Ուշ­ա­ցանք՝ ավ­տո­մա­տը կդ­նի ճա­կատ­նե­րիս…

Այդ ժա­մա­նակ մեր գյուղն հա­մար­յա ամա­յա­ցել էր, ու տատս ան­ձայն օրոր­վե­լով մղկ­տում էր: «Տնա­շե՜ն,- ծաղ­րում էինք,- մո­լո­րակ­ներ են ամա­յա­նում, դու հար­յուր տն­տե­սու­թյուն ու­նե­ցող գյու­ղի հա­մար ես ող­բում»: «Էլ գյուղ մնա՞ց,- ցա­վը զս­պող սգա­վո­րի պես նս­տած տե­ղում ճոճ­վում էր,- հի­մա տա­նի­քի գե­րան­ներն էլ են փտել»:- Ու մեր գու­թը շար­ժե­լու հա­մար ժա­մե­րով պատ­մում էր, թե ինչ զր­կան­քով են էդ տու­նը շա­րել. «Կյան­քի գնով… ուղ­ղա­կի կյան­քի գնով»:

- Ե­թե զու­գա­րա­նը ներ­սում լի­ներ,- ասաց հո­րեղ­բայրս,- կա­րե­լի էր բարձր ամ­սավ­ճար ու­զել:

- Իբր ամեն ինչ տե­ղին ա, մնում ա զու­գա­րա­նը… ով գի­տի՝ հի­մա հո­ղին ա հա­վա­սար­վել:

Գյու­ղի մո­տա­կա զին­վո­րա­կան զո­րա­մա­սից մե­կը ցան­կու­թյուն էր հայտ­նել վար­ձով ապ­րել մեր պա­պե­նա­կան տա­նը, ու ողջ ճամ­փին քն­նար­կում էինք, գցում-բռ­նում՝ ի՞նչ գին ասենք ամս­վա հա­մար, որ հան­կարծ չխրտ­նի:

Դժ­վար է ասել՝ քա­նի՞ ան­գամ էր սար­դը գնա­ցել­-ե­կել նույն տե­ղով, բայց երբ դու­ռը բա­ցե­ցինք, ճեր­մակ, հաստ սար­դոս­տայ­նը պատռ­վող կտո­րի ձայն հա­նեց, ու չո­րա­ցած ճան­ճե­րը, որոնց մեջ կն­ճի­թը խրել ու հե­ղու­կը ծծել էր սար­դը, իսկ սնա­մեջ պատ­յա­նը չո­րա­ցել, խճճ­վել էր սար­դոս­տայ­նին, գլգ­լա­ցին ցած, ու­ղիղ գե­նե­րա­լի գլ­խար­կի կզո­րա­կին, կտկ­տա­լով թափ­վե­ցին ու մնա­ցին այն­տեղ: Հո­րեղ­բայրս ար­դա­րա­ցավ.

- Հա­զար տա­րի ա՝ չենք էկել… Չապ­րած տուն ա,- ու խոր­հուրդ տվեց գլ­խար­կը թափ տալ: Ապա ան­ցավ գոր­ծի.

- Սա՝ նն­ջա­րա­նը, սա՝ խո­հա­նո­ցը, սա՝ խոր­դա­նո­ցը…

- Իսկ զու­գա­րանն ո՞ւր ա:

- Զու­գա­րա՞­նը… ափ­սոս դուք չեք ճա­նա­չել իմ հո­րը, հնար­վոր չէր, որ նա որևէ բան շփո­թեր: Նա ասում էր՝ ինչ­պես կա­րե­լի ա նույն տե­ղում և ու­տես, և էդ բանն անես: Դրա հա­մար էլ, զուտ հի­գի­ե­նա­յի տե­սանկ­յու­նից, զու­գա­րա­նը դր­սում ա սար­քել:

- Դր­սո՞ւմ… որ­տե՞ղ:

- Ա՜յ, էն­տեղ,- հո­րեղ­բայրս ձեռ­քը ձգեց սար­դոս­տայ­նի ու դռան վրա­յով և ցույց տվեց այ­գու խոր­քը:

- Ձմ­ռա­նը վի­ճակս լավ չի լի­նի…- թոն­թո­րաց գե­նե­րա­լը՝ այ­գու խոր­քը զն­նե­լով: Հա­վա­նա­բար պատ­կե­րաց­րեց այն օրե­րը, երբ ձյունն առն­վազն կես մետր նս­տում է, իսկ բու­քը ոռ­նում է շնե­րից աղի­ո­ղորմ:

- Ոչ մի բան էլ չի լի­նի, եթե տե­ղը տե­ղին հագն­վես: Չնա­յած ես մի հին դույլ կդ­նե­ի դռան հետևը և կաշ­խա­տե­ի լուծ չընկ­նել:

- Էդ մե­կը հաս­տատ չի ստաց­վի,- ծի­ծա­ղեց գե­նե­րա­լը,- նո­րա­կո­չիկ­նե­րի ծնող­նե­րը սի­րում են գա­ռան խո­րո­ված պա­տիվ տալ:

Գե­նե­րա­լի ծի­ծա­ղի վրա ես հու­սա­հատ մտա­ծե­ցի. «…Ափ­սոս բեն­զի­նը, որ ծախ­սե­ցինք»:

Զին­վո­րա­կա­նը նե­րո­ղա­միտ ժպի­տով կող­քե­րը նա­յեց. պա­տու­հան­նե­րի վրա սար­դոս­տայ­նը քա­րա­քո­սի պես պա­տել էր ապա­կի­նե­րը և ցե­րեկ­վա լույ­սի տակ ար­ծա­թա­գույն փայ­լում էր՝ ասես եղ­յամ լի­ներ: Վե­րից սա­ռը քա­մի էր փչում մեջք­նե­րիս, ու մեկ-մեկ էլ չոփ կամ հո­ղա­հա­տիկ էր թափ­վում ցած: Գե­նե­րա­լը հա­յաց­քը կտ­րեց ապա­կուց ու նա­յեց առաս­տա­ղին, ուր փտած գե­րա­նը կոտր­ված ոս­կո­րի պես ան­հա­վա­սար եզ­րե­րով ցց­վել-կախ­վել էր դե­պի մեզ.

«…Ուր­վա­կան­ներ էլ կլի­նեն,- սրս­փա­լով մտա­ծե­ցի ու սիրտ տվե­ցի ինքս ինձ,- իսկ ին­չո՞վ ա ուր­վա­կա­նը սար­դից վատ»:

- Չապ­րած տուն ա,- էլի ար­դա­րա­ցավ հո­րեղ­բայրս:

- Վայ­թե իզուր էկանք,- ական­ջիս շշն­ջաց Ար­մե­նա­կը:

- Սիրտս նեղ­վում ա «վար­ձով» բա­ռից…- ամեն ինչ տնտ­ղե­լուց հե­տո հան­կարծ ասաց գե­նե­րա­լը,- իմ ապ­րած տե­ղում տունն է՛լ, եր­կիրն է՛լ, աշ­խարհն է՛լ իմը պի­տի լի­նի: Վա­ճա­ռեք՝ առ­նեմ:

Մենք մտա­ծե­ցինք՝ ձեռ է առ­նում, ու հո­րեղ­բայրս վի­րա­վոր­ված կա­տա­կեց.

- Չէ, ախ­պեր, դու դժ­վար թե տաս­ներ­կու հա­զար դո­լար ու­նե­նաս:- Ու­ղիղ հինգ ան­գամ ավել, ինչ ճոխ հաշ­վար­կով կար­ժե­նար տու­նը:

- Ճիշտ ես,- ասաց զին­վո­րա­կա­նը,- տաս­ներ­կու հազար չու­նեմ, բայց տասն­մե­կու­կե­սով կառ­նեմ:

Մի պահ լռու­թյուն տի­րեց. մենք վա­խե­նում էինք մեր լսա­ծին ար­ձա­գան­քե­լուց, որով­հետև նա խո­սում էր ժպ­տա­լով, ու մենք չգի­տե­ինք՝ ձե՞ռ է առ­նում, թե՞ լուրջ է ասում… Չգի­տե­ինք՝ մեզ ոնց պա­հենք, ի՞նչ ասենք, որ գոր­ծը չփ­չաց­նենք:

- Քո նման մար­դուն, տասն­մե­կով էլ կտամ,- ասաց հո­րեղ­բայրս,- բայց մենք մե­նակ էս մի օրն ենք էս­տեղ, հաս­կա­նում ես, հո քա­ղա­քից էս­քան հո­գով ամեն օր չենք գա, պի­տի հենց հի­մա ձևակեր­պենք:

- Ձևակեր­պե­լը չգի­տեմ,- ասաց գե­նե­րա­լը,- բայց էսօր ձեզ կտամ երեք հա­զա­րը, մնա­ցածն էլ՝ եր­կու օրից քա­ղա­քում կհան­դի­պենք:

- Հա, ցավդ տա­նեմ,- ժպի­տը դեմ­քի վրա չէր կա­րո­ղա­նում հա­վա­քել հո­րեղ­բայրս,- մենք էլ կգ­րենք ու կս­տո­րագ­րենք, որ փո­ղը տվել ես…

- Ի՞նչ գրել, ի՞նչ բան,- նեղ­վեց զին­վո­րա­կա­նը,- էս ձեր փո­ղը, թո­ղեք հե­ռա­խո­սի հա­մա­րը, կզան­գեմ, կհան­դի­պենք,- գր­պա­նից հա­նեց ու տվեց փո­ղը,- … Ին­չի՞ց եք վա­խե­նում, որ գրում եք… Ես չեմ վա­խե­նում, ինձ խա­բո­ղը դեռ չի ծն­վել,- ասաց:

Մենք մի կերպ դի­մա­ցանք, մինչև գնոր­դը գնաց, ու հե­տո հո չենք գո­ռում, հո ծափ չենք տա­լիս, հո չենք պա­րում:

- Մա­ղա­րի՛չ,- կպանք հո­րեղ­բորս,- մա­ղա­րի՛չ:

Հո­րեղ­բայրս հիշ­եց մո­տա­կա մի ռես­տո­րան: Քշել տվեց էդ ուղ­ղու­թյամբ: Ար­մե­նա­կի տրա­մադ­րու­թյու­նը բարձր էր ու էլ փո­սե­րից չէր դժ­գո­հում:

- Էն գլ­խից էլ մի բան չէր,- ասաց ավ­տո­յի մա­սին,- կտամ փոքր ախ­պորս, ինձ նո­րը կառ­նեմ:

Ռես­տո­րա­նում կե­րանք, խմե­ցինք, եր­գե­ցինք, բա­ժակ ջար­դե­ցինք… Ար­մե­նա­կը շեն­քի մոտ թա­փա­ռող մի շուն գտավ, խո­զի չա­լա­ղա­ջով կե­րակ­րեց:

- Քա­նի իրար հաս­կա­նում ենք,- օղու չոր­րորդ շշից հե­տո ասաց հո­րեղ­բայրս,- ասեմ՝ իմա­նաք. երեք հա­զա­րը ծախ­սե­լու ենք տա­տի բուժ­ման վրա… Խեղճ մորս ոս­կոր­նե­րը նվ­վում են:

- Դե հի­մա… ի՞նչ պար­տա­դիր ա…- փոր­ձեց հա­կա­ճա­ռել Ար­մե­նա­կը:

- Ծպ­տուն չլ­սեմ, շան թու­լեք… իրա դա­ռը քր­տինքն ա,- հո­րեղ­բայրս բռունց­քով խփեց սե­ղա­նին ու թարս նա­յեց բո­լո­րիս:

Քեֆ­ներս քոք՝ ես ու հո­րեղ­բայրս ջնջ­ված, Ար­մե­նա­կը ճա­նա­պար­հա­յին տե­սուչ­նե­րից վա­խե­ցած՝ կի­սա­հար­բել, ար­դեն տեղ­նե­րիցս ել­նում էինք, երբ հո­րեղ­բայրս ափլ­փե­լով սե­ղա­նին հայտ­նա­բե­րեց իր բա­ժակն ու ասաց.

- Էս մի կե­նացն էլ խմենք, ու ել­նենք:- Նա ճոճ­վե­լով կանգ­նեց ու կառ­չեց սե­ղա­նի եզ­րից, որ չգ­լոր­վի,- էս էլ խմենք հորս կեն­դա­նի կե­նա­ցը… էսօր ա իրա մահ­վան օրը, էսօր մենք իրան վերջ­նա­կա­նա­պես թա­ղե­ցինք: Մերս լաց կլի­նի… դա­ռը լաց կլի­նի…

Սուսաննա Հարությունյան